Allart van Everdingen, de ontdekker van het ruige Noorse landschap

Is Noorwegen exotisch? Voor de 23-jarige Alkmaarse schilder Allart van Everdingen die daar in 1644 een paar weken rondreisde, was het landschap in ieder geval een openbaring. Als een van de eerste kunstenaars zag hij de Scandinavische bergen, rauwe rotsblokken, trotse naaldbomen, schuimende stroomversnellingen en houten blokhutten. Het was een doorslaggevend moment in Allarts carrière; het gaf hem het materiaal om zich te onderscheiden van zijn talloze concurrenten.

Zelfs de later beroemdste Hollandse landschapsschilder van allemaal, Jacob van Ruisdael, gebruikte zijn ‘Noorse’ elementen. Maar anders dan hij had Allart van Everdingen de rotsen en watervallen zelf gezien en getekend en dat unieke eigen element bezorgde hem succes in binnen- en buitenland. Meer dan 100 jaar na Van Everdingens dood was Goethe zo’n grote fan dat hij een prent van hem met blokhut en waterval nauwkeurig natekende. En de grootste negentiende-eeuwse Noorse schilder Johan Christian Dahl koesterde zijn werk, dat ook nu nog te zien is in belangrijke musea in Denemarken, Noorwegen en Zweden.

Het schuim van Allart van Everdingen is altijd een genot voor het oog

‘Ruig’ is het woord dat Stedelijk Museum Alkmaar gebruikt voor de stijl van Van Everdingen aan wie het na vijf jaar voorbereidend onderzoek een overtuigende tentoonstelling en interssante catalogus wijdt: Allart van Everdingen (1621-1675): Het ruige landschap. Volgens de verhalen ontdekte Allart van Everdingen Noorwegen omdat een storm zijn schip op weg naar de Oostzee naar de Noorse kust dreef. Maar de samensteller van de expositie, conservator Christi Klinkert, denkt dat hij misschien wel bewust naar Noorwegen reisde uit verlangen naar andere bergen dan de Italiaanse waar Nederlandse schilders traditioneel naar afreisden. Zuidelijk Noorwegen, toen een door Zweden betwiste provincie van Denemarken, was goed bereikbaar per schip en er was veel handelsverkeer met de Hollandse en Friese havensteden.

In ieder geval maakte Allart een reis van honderden kilometers door Noorwegen en Zweden, van Kristiansand tot Göteborg. Er zijn zijn tekeningen bewaard gebleven die bewijzen dat hij in het haventje Risør was, de watervallen van Trollhättan zag en ook het fort van Bohus bezocht.

Overweldigend

Toch waren de rotsen die hij daar tekende niet zijn eerste, maar wel de eerste echte. Tijdens zijn opleiding had hij geleerd hoe het moest. Een paar van de werken hangen op de expositie en ze missen nog het eigene dat zo kenmerkend werd voor zijn stijl.

Een goed voorbeeld van Van Everdingen op zijn ruigst is het grote Berglandschap met riviervallei (1647) uit het Statens Museum in Kopenhagen. Rechts hoge bergen en een waterval, links een meanderende rivier in rotsig groen laagland – de mens is hier nietig. Rechtsvoor kijken twee reizigers naar een al even nietige berggeit op een rots verderop.

Het gevoel dat Van Everdingen wil vertellen hoe overweldigend de natuur kan zijn, is nog sterker op Berglandschap met damhert uit dat zelfde jaar, dat de pure romantiek van minstens 150 jaar later uitstraalt, ook omdat het dier zo gelaten het hoofd buigt. Het doet denken aan de imponerende landschappen van Caspar David Friedrich (1774-1840).

Op zijn latere werken is de sfeer toch vaak vriendelijker. Van Everdingen schildert, tekent en etst puur Nederlandse landschappen en zeegezichten, maar mengt het ruige Noorse met elementen van andere landen. Hij maakt de voorstellingen ook aangenamer door te tonen waar mensen wonen, werken en wat ze doen. Watermolens, reizigers, arbeiders en boeren aan het werk of in gesprek, scharrelende varkens, een jager met een geweer onder de arm.

Berglandschap met rivier en kasteel, ook uit het Staten Museum in Kopenhagen, is het meest indrukwekkende van Van Everdingens deels Noors-geïnspireerde doeken. Bij een sterke waterval wijst een gids een rijk gezelschap op het woest schuimende water (bij Van Everdingens is schuim altijd een genot voor het oog). Rechtsvoor schetsen drie kunstenaars de waterval. En zoals meestal bij Van Everdingen: laat je ogen door zijn landschap dwalen en ontdek verhaaltjes die nu, 350 jaar later, nog altijd boeien.

In de negentiende eeuw, toen veel kunstenaars weer ter plekke de natuur gingen schilderen, was hij vaak een van hun meest inspirerende voorbeelden. In Alkmaar hangt een doek van Allart van Everdingen, Heuvelachtig landschap uit de Hamburger Kunsthalle, dat zo modern oogt dat je aan Cézanne moet denken, als je tenminste de bomen op de voorgrond wegdenkt en de wolkenlucht vervangt door iets impressionistisch. Maar de horizontale kleurbanen kloppen helemaal met hoe bijvoorbeeld Cézanne eind 19e eeuw de Franse berg Mont Sainte-Victoire schilderde. Vergeet overigens niet de twee reizigers weg te gummen, want dat trucje om de kijker het doek in te trekken vond Cézanne ver beneden zijn stand.

Natuurgetrouw

De tentoonstelling Allart van Everdingen: Het ruige landschap is chronologisch opgebouwd, met aan het begin een vooruitblik op het Noorden en steeds een spannende mix van schilderijen, etsen en tekeningen met potlood of penseel. Die tekeningen verkocht hij als zelfstandige kunstwerkjes aan wie zijn schilderijen te duur vond. Zijn in oplage gedrukte prenten waren nog goedkoper.

Tegen het einde van de tentoonstelling is er een overzicht van Allart van Everdingens ‘Hollandse’ werken, met rustige landschapjes, ijstafereeltjes en veel scheepjes op driftige golven – weer dat heerlijke schuim! – die met hun bolle zeilen schuin in de wind altijd levensecht en zeer herkenbaar Hollands zijn (al schilderde hij ze net zo makkelijk in nood bij rotsige kusten).

Van Everdingens schilderij Gezicht op Alkmaar vanaf het Zeglis is behoorlijk natuurgetrouw – al is er een tekening van waarop het goed geklede gezelschap bij het zeiljachtje op de voorgrond ontbreekt. Mogelijk wilde de koper ook op de foto. De haven van Amsterdam op een doek uit een New Yorkse collectie is door Van Everdingen met veel meer vrijheid geschilderd – de Waag en de Zuidertoren kloppen ongeveer, maar de molen en het havengebouwtje hebben daar nooit gestaan. Bij alle Nederlandse ‘realisten’ van de zeventiende eeuw waren elementen die men elders had gezien, of gewoon verzon, toegestaan als het resultaat maar overtuigend echt leek.

Allart van Everdingen (1621-1675): Het ruige landschap sluit af met twee vreemde schilderijen, beide met een link naar de schatrijke wapenhandelaren Trip die in 1662 met de winst van hun in Zweden gemaakte kanonnen een paleis bouwden aan de Kloveniersburgwal bij de Nieuwmarkt – nu de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen en eerder de locatie van het Rijksmuseum. Van Everdingen was de juiste man om in het interieur recht te doen aan de noordelijke bron van hun rijkdom. Hij maakte voor boven deuren in het Trippenhuis landschapjes en schilderde een prachtig panorama van hun grote wapenfabriek in Julita Bruk. Hij was daar nooit geweest en werkte op basis van een kaart en ongetwijfeld commentaar van de Trippen. Van Everdingen woonde vlakbij de Nieuwmarkt. Maar op het schilderij oogt het Zweedse landschap, anders dan al zijn andere werk, niet realistisch maar exotisch. Het doet denken aan de zeventiende-eeuwse Braziliaanse landschappen van Frans Post, al was die daar wel ter plekke geweest.

Nog vreemder is Van Everdingens doek waarmee de tentoonstelling afsluit. Het is bijna een magisch-realistisch schilderij van Carel Willink. Op de balustrade van een balkon met uitzicht op de kerktoren van Dordrecht zitten twee felgekleurde papegaaien. Rechts op het doek staat de heldergrijze, classicistische gevel van het Trippenhuis. En alsof dat nog niet raar genoeg is, schilderde Allart van Everdingen links een groot, rood geplooid gordijn, waardoor het lijkt alsof het balkon een theaterpodium is.