Daar gaat ze weer, de persoon die niet in het moment leeft

Het had ook anders kunnen lopen. Ik had iets anders kunnen dromen vannacht, met een ander gevoel wakker kunnen worden (minder moe, besluitvaardiger). Op dat ene moment vandaag had ik me dan misschien uitgesproken in plaats van te zwijgen, en dan was ik als het ware een andere ruimte binnengestapt, met een andere verhaallijn. Misschien had het mijn hele leven veranderd.

Hoe noem je dit soort gedachten? Leuke denkoefeningen? Dwanggedachten? In elk geval niet de denktrant van iemand die in het moment leeft.

Deze zaterdag is het twintig jaar geleden dat het ook anders had kunnen lopen. Voor de mensen die door zoekgeraakte schoenen te laat waren voor hun werk in het World Trade Center, bijvoorbeeld, maar ook voor de wereldgeschiedenis. Twee maanden voor 9/11 werd in Genua de G7 verstoord door grootschalige protesten tegen globalisering en kapitalisme. Naomi Klein had een jaar eerder No Logo gepubliceerd, een kritiek op de consumptiecultuur. De media-aandacht voor het antiglobalisme nam in de zomer van 2001 sterk toe. „De tegenbeweging begint momentum te krijgen”, schreef NRC op 20 juli 2001.

9/11 veegde de antiglobaliseringsbeweging van het toneel: in de botsing der beschavingen was commentaar op ‘westers imperialisme’ ongepast. Pas twintig jaar later wordt de kritiek op de uitwassen van het kapitalisme weer serieus genomen.

Wat was er gebeurd als de kaping van die vliegtuigen was mislukt? Was het dan eerder gegaan over uitbuiting en ongelijkheid? Of was daarvoor de crisis nodig (2008), het werk van Piketty (2014), de pandemie (2020) en het opgroeien van een generatie die de apolitieke nineties niet heeft meegemaakt?

We kunnen het niet achterhalen. De werkelijkheid gaat z’n gang, tot een onverwachte gebeurtenis de proefopstelling omver kegelt. Vanaf dan kijken we naar een ander experiment; hoe het eerdere was afgelopen, zullen we nooit weten.

Sommige mensen, die niet in het moment leven, zijn zich permanent bewust van deze contingentie. Het heden voelt voor hen tegelijk willekeurig en belangrijk: het had net zo goed anders kunnen zijn, maar nu het er is, bepaalt het alles wat hierna gebeurt. Soms worden die mensen gek van zichzelf. Maar ze kunnen ook nuttig zijn, door de onvermijdelijkheid van het heden te bevragen.

De Britse historicus Niall Ferguson schreef in Virtual History (1997) een alternatieve geschiedenis van het Westen sinds de zeventiende eeuw. Hierin wordt de Tweede Wereldoorlog gevolgd door Russische dominantie op het Europese continent. West-Europa kent geen democratie, Oost-Europa geen communisme. In plaats daarvan spelen religie en nationalisme een belangrijke rol.

Fergusons poging heet counterfactual history: geschiedschrijving die onderzoekt wat had kunnen gebeuren. Sommige historici gebruiken daarvoor hun verbeelding, andere pogen een empirische onderbouwing te geven, bijvoorbeeld door uit te rekenen hoe de VS zich in de negentiende eeuw hadden ontwikkeld zonder spoorwegen.

Counterfactual history is omstreden: Ferguson citeert de historicus Benedetto Croce, die vond dat „het anti-historische en onlogische ‘als’” een arbitrair onderscheid maakt tussen noodzakelijke en toevallige feiten. Heeft hij gelijk? Ik weet het niet. Sommige historische gebeurtenissen zijn denk ik wel degelijk willekeuriger dan andere. Dat we dat nooit kunnen bewijzen, maakt het nog niet oninteressant om te vragen: wat als?

Wat als er geen pandemie was geweest? Misschien was Trump herkozen en hadden de kranten nog vol gestaan met duidingen van het nationaal-populisme. Thierry Baudet had midden in de conservatieve beweging kunnen staan, in plaats van omringd te zijn met strijders voor zoveel mogelijk individuele vrijheid.

De vraag wat er was gebeurd zonder 9/11 is door Niall Ferguson zelf deze week beantwoord in de Neue Zürcher Zeitung. Hij kon er kort over zijn: de impact van 9/11 is overschat. Een interessanter aanknopingspunt voor alternatieve geschiedschrijving is de verkiezing van Bush junior, aldus Ferguson. Als Gore in 2000 had gewonnen, dan was bijvoorbeeld de oorlog in Irak niet begonnen.

Oh ja, Al Gore! Al een tijdje niet aan gedacht. Die paar honderd stemmen in Florida die de uitkomst hebben bepaald. Wat er wel niet anders had kunnen lopen als…

Daar gaat ze weer, de persoon die niet in het moment leeft. Rust heeft ze eigenlijk nooit.