Wat hier is gebeurd, is onvoorstelbaar

Nietsvermoedend wandelen mensen langs de Bosbaan, ze roeien over het water, fietsen over de slingerpaden van het Amserdamse Bos. Weinigen zullen weten dat het Bos mede is aangelegd, tussen 1941 en 1944, door Amsterdamse werkloze Joden en mannen uit gemengde huwelijken. In het kader van de zogenoemde ‘werkverruiming’ – eigenlijk: dwangarbeid – moesten die op gezag van de Duitse bezetter het bosgebied aanleggen, sloten en waterpartijen graven, oevers verstevigen, inclusief de 2,2 kilometer lange Bosbaan. Ook Schiphol-Oost behoorde tot het werkterrein.

Aan deze pijnlijke en betrekkelijk onbekende geschiedenis van de Joden in de hoofdstad is nu een expositie gewijd in de Boswinkel bij de entree, Tewerkgesteld in het Amsterdamse Bos. Joodse werkkampen in en rond Amsterdam 1941-1944. De werkkampen waren onderdeel van de Jodenvervolging en zo goed als alle mannen, ruim 35.000, die in de kampen verplicht te werk werden gesteld vonden via Westerbork de dood in concentratie- en vernietigingskampen. De eerste groep werkte tot aan 1942 in het Bos. Van hen keerde niemand terug. Van een tweede groep dwangarbeiders, die van de gemengd gehuwden (Joodse man getrouwd met een niet-Joodse vrouw), overleefde een klein aantal.

Extreem zware arbeid

De tentoonstelling verhaalt aan de hand van interviews met nabestaanden, objecten, namenlijsten, persoonsbewijzen en valse persoonsbewijzen, foto’s en brieven over de lotgevallen van Joodse Amsterdammers. Drijvende kracht is Holocaustonderzoeker Lion Tokkie, die van dit onderzoek zijn levenswerk maakt en erop promoveert. Op een video, opgenomen aan de oever van de Nieuwe Meer, zegt hij dat de „Joodse mannen aankwamen met de boot vanaf het Olympisch Stadion. Of ze arriveerden vanaf station Haarlemmermeer om hier de extreem zware, fysieke arbeid te verrichten.”

Tokkie verwoordt het nauwkeurig en aangrijpend: de mannen hadden niets anders ter beschikking dan een spade en een kruiwagen. Hun beroepen waren divers, van bankemployé of diamantslijper tot venter. Op de foto’s zien we de mannen vaak met stropdas, keurig gekleed, niet opgewassen tegen dit werk. Tokkie doet schokkende uitspraken, waarin de gemeente Amsterdam en andere Nederlandse instanties, zoals de Heidemij, niet zijn vrij te pleiten van medeschuld: de ambtenarij van de stad, waaronder het Gewestelijk Arbeidsbureau en het Gemeentelijk Vervoersbedrijf (GVB), hielp de bezetter met deze ‘arbeidsinzet’. Alleen al het van gemeentewege scheiden van de persoonskaarten van Joodse en niet-Joodse werklozen was een daad van hulpvaardigheid.

De dochter van Julius Amsberg, Kiki, vertelt over het bijna fatale lot dat haar vader trof omdat hij in Schiphol-Oost de door de geallieerden gebombardeerde start- en landingsbanen moest herstellen. Als er een bombardement dreigde, mocht hij schuilen – in een houten huisje. De zeventien werkkampen in en rond Amsterdam waren uiteindelijk macabere voorportalen van de dood in Auschwitz en Sobibor. Het was, zoals Tokkie vertelt, een „fijnmazig opgetuigd, geraffineerd systeem waarmee de bezetter de Joodse mensen in de val lokte”. Dochter Ellen Santen, haar vader is Sal Santen, leest uit zijn dagboek voor, waarin hij schrijft over een „Feldwebel met Hitlersnorretje die achter je aan jaagt met een stuk hout als hij je betrapt op nietsdoen”.

Foto’s op beladen plek ontbreken

De expositie is qua inhoud beklemmend, echter nog niet helemaal af. De bijbehorende publicatie is tot oktober uitgesteld. Wat ik miste is de band met het nu. Fotograaf Lukas Göbel maakte speciaal foto’s van nabestaanden. Hij beeldde hen af met een schop of, zoals hoogleraar en letterkundige Hans Ulrich d’Oliveira, met een reflector van de startbaan van Schiphol-Oost die zijn vader als souvenir mee naar huis smokkelde. Deze foto’s trekken het verleden prachtig naar het heden.

Göbels portretten en stillevens van bijvoorbeeld de reflector of een schep op een witglanzende sokkel hebben de allure om groots in het Bos geplaatst te worden, juist op de beladen plekken. Want daar zijn ze ook gemaakt. Maar helaas is daar niets te zien – een gemiste kans. Ze staan enkel op de website van de tentoonstelling en in het educatieve materiaal. (De foto’s zijn ook te zien op www.lukasgobel.com.)

Vlekkeloos is dan weer wel de audiotour met stem en tekst door Caspar Stalenhoef. Hij leidt je langs de locaties van de hartbrekende arbeid, vanaf de Boswinkel via Nieuwe Meer en Oeverlanden naar Boerderij Meerzicht. Kijk goed om je heen, luister: hier is het allemaal gebeurd, en het is onvoorstelbaar.