Strafproces MH17 unicum in Nederland. ‘Niet eerder voerden zoveel nabestaanden het woord tijdens een rechtszaak’

Nabestaanden van de MH17-ramp hebben lang moeten nadenken of ze tijdens het proces tegen vier verdachten gebruik wilden maken van hun spreekrecht.

Daarna deden ze er lang over om de juiste woorden op papier te krijgen, vertelt advocaat Maya Spetter. „Het valt ze heel zwaar. Dat is ook logisch: in je verhaal aan de rechtbank wil je uitleggen wat het neerhalen van het vliegtuig en de dood van je dierbaren met je heeft gedaan. Dat brengt je terug naar het moment van de ramp.”

Vanaf deze maandag zullen in de speciaal beveiligde rechtbank op Schiphol-Oost maar liefst 91 nabestaanden van de 298 slachtoffers van vlucht MH17, verdeeld over tien zittingsdagen, gebruik maken van hun wettelijke spreekrecht.

Velen hebben lang getwijfeld, vertelt Maya Spetter, die deel uitmaakt van het achtkoppige rechtsbijstandsteam dat zeshonderd nabestaanden bijstaat. „Sommigen zijn op het laatste moment afgehaakt. Die zeiden: ‘er komt zo veel verdriet boven, het lukt me niet’.” Anderen hebben twee weken geleden pas de knoop doorgehakt, tijdens een druk bezochte voorbereidingsbijeenkomst.

De 91 nabestaanden die spreken hebben tien verschillende nationaliteiten, maar het gros bestaat uit Nederlanders (63) en Australiërs (15). Niet iedereen zal zelf aanwezig kunnen zijn in de rechtszaal, zij spreken via een videoverbinding. In een enkel geval zal de verklaring worden voorgelezen door een van de advocaten.

Slachtofferhulp Nederland heeft geholpen bij het opstellen van de verklaringen. Het advies was eerst te vertellen wie je hebt verloren, en daarna wat het met je heeft gedaan. Geadviseerd werd om het bij twee A4’tjes te houden, maar een maximum aan de spreektijd is er niet. „Sommigen is het in precies die twee pagina’s gelukt, sommige verklaringen zijn korter, sommige zijn langer”, vertelt advocaat Spetter. „Daar hebben wij niet aan getornd.”

Unicum

Hoogleraar straf(proces)recht Marc Groenhuijsen, gespecialiseerd in victimologie, spreekt van een unicum in Nederland. „Niet eerder hebben zoveel slachtoffers of nabestaanden het woord gevoerd tijdens een rechtszaak.” Nederland is al jaren „een van de Europese koplopers” wat betreft de rechten van slachtoffers in het strafproces, zegt Groenhuijsen. Sinds 2005 mogen slachtoffers en nabestaanden tijdens strafzaken aan de rechter uitleggen welke gevolgen het delict voor hen heeft gehad. In 2016 werd dat spreekrecht uitgebreid naar ‘onbeperkt’: sindsdien mag de spreker zich ook inhoudelijk uitlaten over de zaak, zoals bijvoorbeeld het bewijs en de straf die zou moeten worden opgelegd.

Hoeveel tijd moet de rechtbank inruimen voor het spreekrecht?

Dit voorjaar nam de Eerste Kamer weer een uitbreiding aan. Binnenkort geldt het spreekrecht voor slachtoffers en nabestaanden ook bij tbs-verlengingszittingen. Voor verdachten van ernstige zeden- of geweldsmisdrijven geldt sindsdien zelfs een verschijningsplicht: zij moeten in principe aanwezig zijn als slachtoffers komen spreken.

Groenhuijsen – al decennia een warm pleitbezorger van het spreekrecht – vraagt zich af of de uitbreidingen van de laatste vijf jaar ook een verbetering zijn. Hij wijst op scheldpartijen en pijnlijke taferelen in de rechtszaal. Zo hoorde de Utrechtse tramschutter Gökmen T. vorig jaar lachend de slachtofferverklaringen aan en riposteerde hij zelfs met „jammer, jammer”, toen een slachtoffer zei dat hij haar er niet onder had gekregen. De rechtbank liet T. toen verwijderen.

De MH17-zaak legt bovendien een ander probleem bloot: hoeveel tijd moet de rechtbank inruimen voor het spreekrecht? Groenhuijsen spreekt van „een moeilijke kwestie”.

Bij een grote fraudezaak of bij oorlogsmisdaden kan het aantal slachtoffers en nabestaanden in de duizenden lopen – en die kunnen onmogelijk allemaal aan het woord komen.

Met 91 verklaringen, verdeeld over tien zittingsdagen, komen de grenzen van het onmogelijke nog niet in zicht, vindt Groenhuijsen. „Misschien dat sommige mensen denken dat als tien nabestaanden hun verhaal doen, wel duidelijk is hoe ingrijpend het voor iedereen is geweest. Maar dit is zo’n uitzonderlijk voorval dat je niet moet kniezen over het aantal, en de ruimte moet bieden aan deze mensen om hun emoties naar voren te brengen.”

De nabestaanden zullen dat doen zonder verdachten, want geen van de vier (drie Russen en een Oekraïner) is ter zitting verschenen, en alleen de Russische ex-militair Oleg Poelatov laat zich door advocaten vertegenwoordigen.

Lees ook: Wat staat er te gebeuren in het strafproces van de MH17-zaak?

Erkenning van leed

Volgens Groenhuijsen is dat geen probleem: het spreekrecht heeft meer functies dan alleen het confronteren van de verdachte. „Het uitoefenen van het spreekrecht is ook belangrijk voor de erkenning van het leed en als uiting van maatschappelijke solidariteit met het slachtoffer en de nabestaanden.”

Dat de nabestaanden de verdachten niet in de ogen kunnen kijken, heeft ze er niet van weerhouden hun zegje te willen doen, zegt advocaat Spetter: „Nabestaanden lieten weten dat ze van hun spreekrecht gebruik willen maken, omdat wat er gebeurd is, niet straffeloos mag zijn. Ze vinden dat ze het aan hun overleden familie verplicht zijn hun steentje bij te dragen bij het overtuigen van de rechtbank. En ze willen dat degenen die hiervoor verantwoordelijk zijn zich realiseren: dit heb je mij en mijn dierbaren aangedaan.”

Die boodschap zal worden gehoord tot in Rusland – ondanks de afwezigheid van de vier verdachten. Uit reacties in Russische media blijkt dat voormalige separatistencommandanten Igor Girkin en Sergej Doebinski het proces in Nederland op de voet volgen.

Lees ook: OM: voor MH17-onderzoek werd alles uit de kast gehaald