De belangrijkste voetnoot ooit

De vraag is niet of dieren kunnen nadenken of praten, schrijft Jeremy Bentham in 1789, maar of ze kunnen lijden. In het lijden ziet de Britse utilitarist de voornaamste voorwaarde om ook dieren rechten toe te kennen, die hen ‘nu nog door tirannie onthouden worden’. Hij schreef dit als voetnoot bij zijn hoofdwerk An Introduction to the Principles of Morals and Legislation. Het is misschien wel de belangrijkste voetnoot ooit. Je zou haar kunnen beschouwen als het begin van de dierenrechtenbeweging.

Deze week werd een campagneposter van Dier&Recht verboden omdat de stichting niet aannemelijk had kunnen maken dat het vroegtijdig weghalen van kalveren bij de moeder ernstig dierenleed teweeg zou brengen. De poster was een pastiche op antirookreclame en had als tagline: ‘Zuivel veroorzaakt ernstig dierenleed. Kalfjes worden direct na de geboorte weggehaald bij de moeder’.

De rechter struikelde over het woordje ‘ernstig’. Dat er ongerief en misschien zelfs leed bij kwam kijken wilde ze nog wel geloven, maar dat dat ernstig zou zijn was volgens haar niet aannemelijk gemaakt. Ook een rapport van de universiteit van Wageningen en het Louis Bolk-instituut waarin de evidente emotionele nadelen van de vroege scheiding beschreven worden, overtuigde haar niet. Met het woordje ‘ernstig’ was de vrijheid van meningsuiting overschreden en werd de zuivelsector onrecht aangedaan.

Gek, dacht ik. Als je aanneemt dat een dier kan lijden, dan kan het ook ernstig lijden. Ook bij niet-menselijke dieren kan zich dat voordoen rond de grote levensthema’s als geboorte en sterven. Bij kraaiachtigen, paarden, dolfijnen en tal van andere dieren zijn rouwrituelen rond gestorven soortgenoten waargenomen, zoals ook bij olifanten, die de stervende troosten en zachtjes aanraken. Ze blijven die plaats nog jarenlang bezoeken en beroeren daarbij de botten. Van collectieve rouw om gestorven baby-olifanten zijn aangrijpende filmpjes te vinden op het web. Dat we andere dieren niet kunnen verstaan, betekent niet dat we ze niet kunnen begrijpen. De grens tussen mens en dier is minder hard dan we meestal veronderstellen. Je hoeft alleen maar goed te kijken en je open te stellen om de overeenkomsten te ervaren. Bij huisdieren lukt dat vaak nog wel, maar bij productiedieren schiet de verbeelding pijnlijk tekort.

Een paar zomers geleden zag ik in het weiland voor het raam van mijn werkkamer de geboorte van een kalf, in de schaduw van de bomen. De koe likte het kalf, het kalf dronk. Een vredig tafereel, dat nog geen dag zou duren. De volgende morgen was het kalf van de moeder gescheiden en in een eenlingbox geplaatst. Mijn dochters gaven het biest uit de fles. In de schuur loeide onafgebroken de moeder. Ik vertelde ze niet over de achtergrond en de betekenis van deze dingen, voor verdriet om het zijnde was in de rest van hun leven nog voldoende gelegenheid.

Afgelopen voorjaar heb ik mijn echtgenote verteld dat het klaaglijk loeien dat we soms de hele nacht hoorden niet tot het pittoreske geluidsprofiel van het landleven behoorde, maar dat we luisterden naar een gestrest moederdier tjokvol zwangerschapshormonen dat haar jong riep. (Wat in Wageningse rapportentaal ‘in hoge mate vocaliseren’ wordt genoemd.) Nu kan ze het nooit niet meer horen. ‘Ik wilde dat je het niet verteld had’, zei ze, omdat het wilskracht vergt om er geen ernstig lijden in te verstaan, en oordoppen om de slaap te kunnen vatten.

Over Jeremy Bentham tenslotte moet nog worden verteld dat hij de peetvader was van die andere grote vrijheidsdenker John Stuart Mill, die weer de peetvader was van filosoof Bertrand Russell – de eerste werd geboren in 1748, de laatste stierf in 1970: een ware dynastie van de geest. Benthams lichaam werd na zijn dood opgezet en wordt nog altijd tentoongesteld door University College London. Bij bijzondere gelegenheden wordt hij uit zijn vitrine gehaald om de zitting bij te wonen. Moet er over iets worden gestemd, zo wil het verhaal, dan wordt zijn naam afgeroepen met de woorden: ‘Present but not voting’.