Op TikTok worden taboes rondom psychische problemen doorbroken, maar er zijn gevaren

‘Dit is gruwelijk eng, eng, maar ik ben niet bang, bang”, playbackt Shania Nevels (21) op een nummer van Kinderen voor Kinderen. Op de achtergrond toont ze de brief waarin ze uitgenodigd wordt voor traumatherapie. Ze vindt het spannend, maar, zoals ze op haar TikTok-pagina @mijnglimlach schrijft, ze gaat „met volle angst vooruit”.

Shania is opgenomen in een psychiatrische kliniek en vertelt open over haar ervaringen. Jongeren gebruiken TikTok, het snelst groeiende socialemediaplatform met 1,7 miljoen Nederlandse gebruikers, om de taboes te doorbreken rondom geestelijke gezondheid onder leeftijdsgenoten en het krijgen van professionele hulp.

Shania heeft op TikTok meer dan 20.000 volgers die elke stap van haar herstel kunnen volgen, en ze is niet de enige. Het onder jongeren populaire videoplatform wordt regelmatig ingezet voor zogenoemde challenges die ook vaak over mentale gezondheid gaan. Zo vertelden vorige zomer tienduizenden mensen over hun grootste trauma’s op een vertolking van Lady Gaga’s ‘Bad Romance’ en delen TikTokkers verhalen over hun ervaringen en therapeutische doorbraken terwijl zij make-up aanbrengen. De hashtag #tiktoktherapy heeft ruim 553 miljoen views en voor #mentalhealthmatters staat de teller op maar liefst 11,9 miljard hits. Daaronder vallen video’s van professionals, ervaringsdeskundigen, hulpzoekers en jongeren in een GGZ-traject.

Met het delen van video’s overwint Shania op TikTok ook haar eigen angsten. „Op school begrepen klasgenoten me niet, maar op TikTok leerde ik anderen kennen met dezelfde problemen. Daardoor durf ik meer, zoals met korte mouwen naar buiten gaan, met zichtbare littekens van zelfbeschadiging.” Shania begon met het opnemen van video’s tijdens de lockdown in het voorjaar van 2020, toen ze in suïcidale toestand werd opgenomen op de gesloten afdeling van een ggz-instelling. Daar zaten vooral mensen die veel ouder waren dan zij, met wie ze weinig aansluiting vond. Om de eenzaamheid te doorbreken, maakte ze een TikTok-account aan. „Ik deed het stilletjes, want je mag eigenlijk niet filmen op de gesloten afdeling.”

Open zijn over kwetsbaarheden

Het informeren van anderen, vooral leeftijdsgenoten, over de hulp die je in de ggz-zorg krijgt werd voor Shania een steeds belangrijker motief om door te gaan. „Mensen hebben nog steeds best een negatief beeld over een gesloten opname, maar die opname heeft wel mijn leven gered”, vertelt ze. „In reacties en berichten krijg ik terug dat veel mensen door mijn TikTok-filmpjes hulp hebben durven zoeken.” Inmiddels weten ook haar behandelaars dat ze de video’s maakt. Ze zien dat zij er veel aan heeft. „Ik houd er een positief gevoel aan over. Als ik de filmpjes terugkijk vind ik mezelf aan het begin wel negatief en ik zie er onverzorgd uit. Maar als je alle filmpjes tot nu toe bekijkt, zie je echt mijn herstel.”

Psycholoog Hanan Haddouch heeft een praktijk in Amsterdam-Zuidoost. Ook zij maakte begin 2020 een TikTok-account aan, onder de naam @psycholooghanan. Op het platform wilde ze jongeren aanspreken, die moeilijk te bereiken zijn, leren begrijpen wat hen bezighoudt én gebruikers psycho-educatie geven.

„Sociale media hebben de afgelopen jaren het gesprek over mentale zorg helemaal opengebroken”, legt ze uit. „Videoplatform TikTok is een plek waar open zijn over je kwetsbaarheden heel gebruikelijk is, omdat er veel ruimte is voor humor en imperfecties. Jongeren voelen zich er veilig onder leeftijdsgenoten, omdat ze het gevoel hebben dat er minder volwassenen meekijken. En het is een stuk echter dan bijvoorbeeld Instagram. Daar wil er nog wat sneller een wedstrijd ontstaan over de beste of de zieligste. En een foto, zoals op Instagram, is maar een momentopname, terwijl een video je echt het gevoel geeft dat je iemand leert kennen.”

De toename van het bespreken van mentale gezondheid en zorg op een platform als TikTok past bij de democratisering van de zorg, zegt Hester van de Bovenkamp, hoofddocent patiëntwetenschappen aan de Erasmus School of Health Policy & Management. „De ggz kent een lange geschiedenis van patiënten die hun stem laten horen”, vertelt ze. „In de jaren zestig ontstond bijvoorbeeld de antipsychiatriebeweging, die destijds de gangbare praktijk in de psychiatrie ter discussie stelde. Er ontstonden patiëntenorganisaties, patiënten organiseerden lotgenotencontact, ze werden actief in de belangenbehartiging en kwamen in cliëntenraden in zorginstellingen. Wanneer er nieuwe media ontstaan, is het logisch dat die stem zich daarnaartoe verplaatst.”

Marjolijn Heerings, onderzoeker aan hetzelfde instituut, is overwegend positief over de potentie van TikTok als medium voor jongeren in geestelijke nood. „Ik kan me voorstellen dat TikTok kan bijdragen aan het verminderen van het publieke stigma en geïnternaliseerde, stigmatiserende ideeën uit de samenleving”, zegt Heerings. „De video’s kunnen namelijk een volledig en divers beeld schetsen van de zorg en de mensen erin en dat normaliseren voor het publiek. Aan de andere kant kunnen mensen na het bekijken van de video’s, met meer informatie tot hun beschikking, ook reflecteren op hun eigen situatie.”

Geen plek voor grijstinten

Maar, zegt Floortje Scheepers, hoogleraar Innovatie in de geestelijke gezondheidszorg en hoofd van de afdeling psychiatrie van het UMC Utrecht, het gevaar is dat dit soort video’s tot overdiagnostisering kunnen leiden. „Er is dan geen plek meer voor grijstinten, je hebt een ggz-stoornis of niet. Dat stimuleert het gevoel dat je pas ‘echt’ iets hebt als er ook een label aan hangt. Dat is de enige bron van erkenning geworden.” Vooral TikTok-video’s met opsommingen van symptomen van een ziektebeeld voeden wat haar betreft dat gevoel. „Symptomen zijn maar uiterlijke kenmerken die ook andere oorzaken kunnen hebben. Dat je je daarin herkent, betekent niet gelijk dat jij bijvoorbeeld ook ADHD of autisme hebt.”

Scheepers waarschuwt daarnaast dat het gesprek over mentale gezondheid niet alleen online moet plaatsvinden. Dat kan er namelijk toe leiden dat mensen denken dat ze alleen dáár erkenning kunnen vinden voor hun problemen.

Bovendien kan het ongefilterd delen van persoonlijke ervaringen bij sommige kijkers psyschische problemen juist versterken. Dat ondervond Shania, die op dertienjarige leeftijd, toen TikTok nog niet bestond, haar depressieve gevoelens deelde op een geheim Instagram-account. „Ik kwam in een grotere gemeenschap van mensen terecht die ook aan zelfbeschadiging deden. Ik voelde me gesteund, omdat ik niet de enige was. Maar omdat ik mijn ervaringen alleen deelde met onbekenden die er net zo aan toe waren als ik, zetten die gesprekken mij aan om mezelf nog meer te beschadigen. Uiteindelijk verslechterde daardoor mijn eigen psychische welzijn.”

Isjah Stuifzand (18), die onder de naam @ggzbabe aan haar ruim 12.000 TikTok-volgers vertelt over wat ze meemaakt in haar „ggz-leven”, deelt daarom niet alles wat ze voelt. „Zo deel ik de negatieve dingen die op dit moment in mijn leven spelen niet. Ik ben namelijk niet op zoek naar aandacht of hulp van anderen, die krijg ik al professioneel. Ik ben me ervan bewust dat mijn verhalen de rest van mijn leven online staan, dus dan moet je oppassen wat je zegt.”

Viraal gaan op TikTok betekent bovendien dat er potentieel miljoenen mensen meekijken. TikTokpsycholoog Hanan Haddouch: „Wat betreft privacy of een toekomstige carrière is het dus ook van belang goed na te denken over wat je op TikTok plaatst. En staat de maker over een jaar nog steeds achter die keuze?”

Psychotherapeut Barbara Wolff, werkzaam bij ggz-instelling Mediant Jeugd in Twente, attendeert haar cliënten op de mogelijke impact van het delen van hun ggz-problematiek op sociale media. Tenzij het echt schadelijk kan zijn voor het zorgtraject van een cliënt, raadt ze hen aan zelf een keuze te maken over hun online aanwezigheid. „Jongeren zijn nu eenmaal bezig met hoe ze betekenisvol kunnen handelen voor zichzelf en anderen. Ervaringsdeskundigheid is één middel om dat te doen. Jongeren hebben het idee dat hun verhaal doen op TikTok anderen helpt om een stap te zetten in hun proces naar behandeling en zich niet alleen te laten voelen. Daar krijg je zelf ook een goed gevoel van.”

Vorig jaar april ging een video die Isjah deelde viral. Ruim 250.000 keer werd het filmpje bekeken. Het paste in een trend op TikTok waarin op een typisch videogamedeuntje, dat steeds harder gaat spelen, toenemende niveaus van frustratie worden gedeeld. Haar versie bevatte uitspraken die ze tot vervelens toe van therapeuten moest horen. Van ‘Wat naar voor je’ tot ‘In welke fase van je signaleringsplan zit je nu?’ en ‘Ik denk aan een IBS’. Dat staat voor ‘inbewaringstelling’.

„Door de honderden reacties op die video ontdekte ik hoeveel behoefte er is aan verhalen vanuit de ggz. Mensen hebben vaak geen idee wat ze moeten verwachten bij een behandeling, dat leg ik uit in mijn video’s. Ik heb op TikTok een eigen gemeenschap gecreëerd.” Die gemeenschap is uniek voor TikTok, concludeert Hanan Haddouch. „De humor en kwetsbaarheid op de app verlagen de drempel om over serieuze onderwerpen te praten. In het beste geval stimuleren de video’s je om te praten met je directe omgeving en professionals.”