Helaas: voor draaiende camera’s doet niemand concessies

Veel mensen die eind 2009 in Brussel werkten en zich met de Europese politiek bezighielden, weten het nog goed: dat magische moment waarop het Lissabonverdrag in werking trad en alle formele besprekingen tijdens Europese ministerraden plotseling openbaar werden. Ministers in de Raad van de Europese Unie, verreweg de meest ontransparante Europese instelling, werden ineens gefilmd tijdens onderhandelingen. Buitenstaanders konden op hun schermpjes zien wat ministers zeiden en hoe ze onderhandelden. Dat was nooit eerder vertoond.

Maar, zoals Goethe al zei, „waar veel licht is, valt ook diepe schaduw”. Al diegenen die vol verwachting afstemden op de eerste openbare sessies van ministerraden, via livestream, kwamen bedrogen uit: wat je zag, waren ministers die bloedsaaie nationale statements van papier oplazen. Niks levendige debatten over gevoelige onderwerpen als bankencrisis of staatsschuld (Lehman Brothers was toen net failliet gegaan, de Griekse crisis loeide aan). Niks verhitte onderhandelingen in het holst van de nacht, met moeizame compromissen tegen het ochtendgloren. Want wat bleek: de informele sessies van Europese ministerraden, waar geen agenda’s voor zijn en geen notulen van worden gemaakt, waren niet openbaar geworden en werden niet gefilmd. Dus de ministers hadden alle gevoelige onderhandelingen die ze tijdens formele sessies voerden, simpelweg naar de informele sessies verplaatst – ontbijt, lunch of diner.

Niks verhitte onderhandelingen in het holst van de nacht, met moeizame compromissen tegen het ochtendgloren

Mareike Kleine, hoogleraar Europese politiek aan de London School of Economics, doet hier momenteel onderzoek naar. Haar verslag, Negotiating with your mouth full, is nog niet af. Maar ze turfde alle ministersvergaderingen van 1995 tot 2018 en maakte grafiekjes waarin je ziet wat insiders al wisten: na 2009 kwamen er meer lunches en andere informele sessies, en die duurden ineens ook langer. Tijdens de bankencrisis waren lunches van vier, vijf uur geen uitzondering meer. Formele sessies die na de lunch om 15 uur stonden gepland, begonnen soms uren te laat.

Pathetisch natuurlijk. Maar ook begrijpelijk. Hoe kunnen ministers onderhandelen als iedereen meekijkt? Als landen samen internationale banken overeind houden om te voorkomen dat de Europese economie van de klif valt, vliegen er bedragen over tafel en informatie over leningen die nooit worden terugbetaald. Als dat uitlekt, krijg je bankruns en is Europa nog verder van huis. Sommige informatie moet daarom vertrouwelijk zijn, hoe vervelend ook. Dat geldt niet alleen voor Europese ministers, die altijd ‘geheime achterkamertjespolitiek’ wordt verweten. Het geldt ook op nationaal of lokaal niveau. Tijdens de bankencrisis sloot de Nederlandse minister van Financiën ook de deuren, als hij Kamerleden informeerde over bailouts van ABN Amro of ING. En stel je voor hoe de formering van het gemeentebestuur van Den Haag zou lopen, als die op straat gebeurde. Vijf partijen die het nergens over eens zijn, moeten concessies doen om een regeerakkoord te sluiten. Helaas: voor draaiende camera’s doet niemand concessies. Zelfs zónder camera’s zitten wij al maanden zonder regering.

Die dingen zijn best uit te leggen. Het probleem is alleen: politici doen het niet. Ze kraaien mee met de roep om meer transparantie, alsof dit de panacee is voor alle problemen in de democratie – en doen dan exact het omgekeerde. Mareike Kleine, die laatst op de universiteit van Oslo over haar onderzoek sprak, had grote moeite om aan documenten te komen: zelfs agenda’s en notulen van formele sessies, die sinds eind 2009 openbaar zijn, ontbraken geregeld. Wat ze uiteindelijk boven water kreeg, bevestigt wat Brusselse insiders ook allang weten: hoe meer er in de pers geschreven wordt over een informele sessie, hoe minder er in het archief van de Europese ministerraad over te vinden is. Vaak ging het over het Midden-Oosten, de Europese economie, belastingen en andere heikele kwesties waarover ministers nooit en plein public zullen onderhandelen.

Droge conclusie: achterkamertjes zijn nodig, helaas. Wantrouw alle ministers die doen alsof het niet zo is.