Wil de echte Maria Magdalena nu opstaan?

De tentoonstelling rond Maria Magdalena in het Catharijneconvent zou misschien nooit zijn ontstaan als we één duidelijk beeld van haar hadden. Maar er zijn vele Maria Magdalena’s, in de legendes, de kunst, en in ons hoofd in tegenstrijdige stereotypen. Ze was een hoer. Een heilige. Ze was rijk. Ze huilde altijd. Ze was de eerste apostel. Ze was verliefd op Jezus. En Hij op haar. De tentoonstelling laat je alle hoeken van je vooroordelen zien.

De weinig subtiele beelden die na het reserveren van het toegangsbewijs voorbij flitsten maakten me onnodig sceptisch over wat me te wachten stond. Behalve een blote Kim Kardashian met veel lipgloss en een witte duif was er de foto van een vrouw in rood ondergoed; niet pikant zoals dat vroeger heette, maar eerder een setje uit het wat duurdere lingeriesegment. Het model ligt op de keukenvloer aan de voeten van de Heer, haar lange blonde haren vallen over zijn voet en onderbeen. Naast haar staan een kom met water plus een flesje olie.

Dit beeld komt niet uit de lucht vallen. Een van de personages uit de Evangelies, een meestal niet bij name genoemde maar wel als zondares bestempelde vrouw, werpt zich inderdaad aan de voeten van Jezus. Ze wast ze met water of besproeit ze met haar tranen, en droogt ze met haar lange haren af. Ten slotte zalft ze de voeten van de geliefde leraar met balsem.

Ook wanneer je zoals ik, bij wijze van huiswerk, je handen onder de kraan houdt om te testen of je ze met je haren kunt afdrogen, zelfs als je weet: dit kan dus niet, blijft het een sterk en teder beeld. Daar hebben we geen rood setje voor nodig. Die verleidelijke halfnaakte vrouw aan de voeten van een geklede man erotiseert een situatie die over iets anders gaat. Ze heeft gebroken met haar oude leven, spaart kosten (dure balsem) noch moeite (wassen, drogen, zalven) om haar dankbaarheid te tonen. Het kan haar niks schelen dat anderen haar gebaar een schandalige verkwisting noemen.

Op het bordje naast de foto (2003) van David LaChapelle lees ik dat zijn visie een commentaar is op het clichébeeld van Maria Magdalena. Het zal wel, maar het banale opdringerige beeld doet meer kwaad dan zijn uitleg ooit goed kan maken.

Twee vrouwen

Het beeld van de vrouw die de voeten van Jezus wast, zoals Hij later op Witte Donderdag de voeten van zijn leerlingen zal wassen, is niet altijd dominant geweest. Bladerend in boeken en lopend door het museum ontdek ik Maria Magdalena in vroege afbeeldingen vaak tussen de vrouwen aan het kruis. Ook zonder begeleidende teksten is ze te herkennen aan haar plek op Golgotha, meestal schuin achter een gebogen Maria, de moeder van Jezus, die zij met een armgebaar troost.

Een dialoog tussen de twee vrouwen vinden we niet in de Bijbel, maar in vrijwel alle afbeeldingen van de kruisiging en kruisafname staan of knielen ze vlak bij elkaar: de moeder die wel de eerste gelovige genoemd wordt en Maria Magdalena de eerste apostel. Apostel voor de apostelen, omdat zij de eerste was die de opgestane Jezus in de tuin bij het lege graf ontmoette, en de anderen er op zijn verzoek over vertelde.

Dat de twee vrouwen steun bij elkaar zoeken is een keuze van generaties kunstenaars. Zoals het ook een keuze is om Maria Magdalena in het centrum van het beeld te plaatsen, rechtop pal onder het kruis met de rug naar de kijker. Wie aarzelt om welke Maria het hier gaat (er is ook nog een tante van Jezus die zo heet) wordt geholpen door het lange golvende haar. Zoek de verschillen. Maria van Magdala draagt de haren los, de moeder bedekt ze met een doek. Zij draagt steevast een blauw kleed, Maria Magdalena een rood. De één raakt de hand van Jezus aan, de ander zijn voet.

Er is op de Nederlandse televisie een sinds de jaren zestig populaire quiz: Wie van de drie. Een panel moet na het stellen van een paar vragen raden wie van de drie mannen de echte Henk Dorpel, timmerman, 45 jaar oud, is. Als we ons voorstellen dat Maria Magdalena de mysterieuze gast was, zou het razend moeilijk zijn om haar te introduceren: als welgestelde vertrouwelinge die de beweging rond Jezus financieel steunde? Boetvaardige prostituee? Kluizenares met visoenen die opgetekend werden als het ‘Het Evangelie volgens Maria’? Op de vraag: en wil de echte Maria van Magdala nu opstaan, zouden ze geen van allen of alle drie tegelijk opstaan. Verwarring alom.

Aan deze verwarring heeft paus Gregorius de Grote een eind willen maken in een preek (591) door haar definitief te herleiden tot Maria van Bethanië, de bekeerde prostituee. Theologe Manuela Kalsky legt op de tentoonstelling helder uit wat de gevolgen waren van deze reductie van de vele Maria’s tot die ene.

Ik begrijp de neiging van iedereen en dus ook van een paus om te zeggen: zo was ze. Als ik een sterk verhaal over een beroemdheid vertel begin ik ook niet met: er zijn ongetwijfeld vele facetten en karaktereigenschappen bekend over deze bijzonder interessante vrouw/man. Nee, een gevallen vrouw die berouw krijgt is sensationeler, en trekt meer aandacht dan al die nuances.

Alleen is dit geen onschuldig stereotiep. Het pakte funest uit zoals Kalsky duidelijk maakt. Maria Magdalena als de apostola apostolorum raakte vanaf dat moment steeds verder op de achtergrond, althans in het westerse christendom. Op Russisch-orthodoxe iconen bleef ze omringd door het gouden aureool waarmee zij van meet af aan in de oosterse kerk werd geschilderd.

Bangelijke keuze

Het is meer dan alleen maar gemakzuchtig om Maria van Magdala als hoer de geschiedenis in te preken. Het is een bangelijke keuze die tot op de dag van vandaag doorwerkt. Dat de leerlingen van Jezus volgens de overlevering allen man waren, is in de Katholieke Kerk nog steeds het argument om vrouwen niet tot priester of diaken te wijden. De tekstfragmenten die Het Evangelie volgens Maria Magdalena (vermoedelijk in de tweede eeuw geschreven in het Koptisch) zijn gaan heten, werden pas in 1896 bij een antiquair in Caïro ontdekt – lang na het samenstellen van de canon, maar niet te laat om ze te lezen.

Doordat de eerste bladzijden ontbreken vallen we midden in een gesprek. Aanwezig zijn de twaalf apostelen, Maria Magdalena en Jezus, na zijn opstanding. Hij waarschuwt: „Stelt geen enkele bepaling méér vast dan wat ik voor u bepaald heb, en geeft ook geen wetten, zoals de wetgever doet, opdat ge daarin niet gevangen raakt!” (vertaling Pieter Oussoren en Renate Dekker).

Wanneer Hij vertrekt en de twaalf bedroefd achterblijven staat Maria Magdalena op om hen te troosten. Uit haar woorden spreekt gezag. Op hun vraag wat zij zich van Jezus herinnert, vertelt zij over een visioen. Geen eenvoudige tekst en net als je er vat op krijgt, is er weer een stuk weg. Haar visioen wekt de afgunst van Petrus: „Moeten we naar haar luisteren?” Maria: „Denk je dat ik lieg?”

Apostel Levi neemt het voor haar op en de dertien gaan op pad om haar evangelie te verkondigen.

Vele onderzoeken en nog meer pausen later werd Gregorius de Grote tegengesproken. Paulus de VI maakte zijn simplificering (Maria Magdalena is Maria van Bethanië, de ex-prostituee) in 1969 ongedaan. Paus Franciscus verhief haar in 2016 officieel tot apostel. Officieel, even belangrijk – terwijl ik dit schrijf klinkt er in mijn hoofd een schoolreisdeuntje: „Hup, de meiden zijn niks (bis) ze weten niet eens wat voetballen is.” En dwars daar doorheen zongen wij, de meiden, dat de jongens niet wisten wat afwassen was.

Wijdbeens

Met zijn schilderij Miskend (2019) kiest Egbert Modderman ervoor zijn Maria Magdalena neer te zetten als een zelfverzekerde vrouw. Ze draagt een enkellange, soepel vallende witte jurk en eenvoudige sieraden. Kleding waarin ze thuis leerlingen kan ontvangen, wat lezen, haar dagboek bijhouden. Ontspannen zit ze daar, met een kalme oogopslag, iets onderuitgezakt wijdbeens.

Dat van dat wijdbeense was me niet opgevallen. Laat staan dat ik op het idee kwam dat die houding een statement zou kunnen zijn. De rijke plooival van haar jurk bevrijdt je juist van naar haar lichaam moeten kijken. Je ziet in de eerste plaats een gestalte.

In de catalogus wordt toegelicht dat haar pose de spot drijft met manspreading, het fenomeen van de wijdbeens zittende man, die op de tweezitsbank en in het verlengde daarvan in de wereld, onnodig veel ruimte inneemt.

Daar gaan we weer. Ook zonder al die termen is deze Maria Magdalena een miskende die ik beter wil leren kennen, al is het maar om haar te vragen: wat staat er nou op die ontbrekende pagina’s? Vertel me alles wat je weet.

Als ik een paar dagen later terugdenk aan de talloze Magdalena’s die ik heb gezien, herinner ik me vooral de twee waar ik naar terugkeerde toen ik al een zaal verder was: een keramiek (Kiki Lamers, 2020) van een kluizenares, slechts gehuld in haar lange haren die doen denken aan de wortelharen van een boom. En een eeuwenoud houten beeld, zo belicht dat het wel lijkt alsof de onzichtbare er handenvol bloemblaadjes over heeft uitgestrooid. Wonderschoon, elk op haar eigen wijze.

Lees ook over de film Mary Magdalene: De eerste discipel van Jezus was een vrouw