‘Tunesië zinkt na machtsgreep alleen maar dieper in crisis’

Op de late avond van zondag 25 juli deed de Tunesische president Kais Saied iets waar hij al tijden mee dreigde: hij stuurde het parlement en de premier naar huis en trok de macht naar zich toe. Volgens artikel 80 van de Tunesische grondwet kan dat onder één voorwaarde: het land moet in acuut gevaar verkeren.

Dat het niet goed gaat met Tunesië lijdt geen twijfel. Het land kampt met een economische crisis, enorme werkloosheid en een regering die er niet in slaagt de coronapandemie het hoofd te bieden. Maar is dit een vorm van acuut gevaar? Of pleegt Saied een staatsgreep?

Het laatste, waarschuwt Moncef Marzouki, de eerste president van het democratische Tunesië. De arts en prominente mensenrechtenactivist bekleedde die functie van 2011 tot 2014, nadat massale demonstraties dictator Ben Ali ten val brachten. Tunesië ontstak daarmee de Arabische Lente, en gold lange tijd als haar enige relatieve succesverhaal.

Als president deelde Marzouki de macht met onder andere Ennahda, een partij met een islamitische identiteit die een belangrijke rol speelde in de revolutie. Ennahda’s leider, Rachid Ghannouchi, werkte samen met seculiere en liberale partijen en werd internationaal geprezen als moslimdemocraat. Bij de verkiezingen van 2019 kwam zijn partij opnieuw als grootste uit de bus.

Toch wordt Ennahda door veel Tunesiërs inmiddels verafschuwd. Na tien jaar aan de macht is de partij zich in bepaalde opzichten gaan gedragen als het oude regime, door gunsten en baantjes te verdelen onder loyalisten. Diezelfde corruptie bestaat ook onder veel andere partijen. Daarom gaan Tunesiërs al maanden de straat op om te demonstreren.

Lees ook: Tunesische democratie bungelt aan dun draadje na ‘coup’

Het lijkt erop dat President Saied die protesten aangrijpt om zijn eigen macht uit te breiden. De starre Saied is een politieke outsider die in 2019 verkozen werd met de belofte de corruptie aan te pakken. Hij speelt behendig in op de frustratie tegen Ennahda en de andere partijen in het verdeelde parlement.

Marzouki ziet het gevaar. Volgens hem zal Saieds interventie de problemen van de bevolking niet oplossen. Wel loopt het land het risico haar hard bevochten democratie te verliezen, waarschuwt hij in een interview met NRC.

Hoe definieert u wat er op 25 juli in Tunesië is gebeurd?

„Laten we er geen doekjes om winden: dit was een staatsgreep. Kais Saied heeft alle uitvoerende macht naar zich toegetrokken en zichzelf zelfs uitgeroepen tot het hoofd van de rechtspraak. Hij heeft de grondwet geschonden waar hij zelf trouw aan zwoer. Dit is een enorme stap terug, terug naar de dictatuur.”

Velen vergelijken de gebeurtenissen van afgelopen dagen met de staatsgreep die de Egyptische president Sisi in 2013 pleegde. U ook?

„Vanuit de bredere context bezien wel. Na de Arabische lente die eind 2010 in Tunesië begon, kwam er al snel een contrarevolutie op gang. Deze werd gesteund door autoritaire regimes die revolutie als een gevaar zien, de Verenigde Arabische Emiraten en Saoedi-Arabië voorop. Zij hebben Sisi aan de macht geholpen en zij hebben ook in Tunesië veel geld in de garde van het oude regime gepompt.

„Maar of Tunisië nu de kant van Egypte opgaat is nog totaal onzeker. Een slecht teken is dat het kantoor van de tv-zender Al Jazeera direct gesloten is, dat is een typische move voor een dictator à la Sisi. Tegelijkertijd zijn er grote verschillen. Ons leger schiet niet op het volk, onze politie doet niet wat de Egyptische politie doet, en wij hebben een actievere civil society die de democratie zal verdedigen.”

Toch vierden veel mensen feest nadat Saied de macht naar zich toetrok.

„Ja, maar zij vieren dat regeringspartij Ennahda weg is. Dat valt te verwachten, want Ennahda is de minst populaire partij van het land. Dus zijn de mensen opgelucht, maar het gevaar is dat de baby met het badwater wordt weggegooid. Het water is Ennahda en alle corruptie, maar die baby, dat is onze democratie.”

Die democratie bracht vooral wanbestuur en armoede. Willen Tunesiërs onderhand niet juist een sterke leider?

„Helaas is ons parlementaire systeem enorm traag. Daardoor zijn veel mensen sceptisch geworden over de parlementaire democratie. Maar het probleem is niet het parlement, het is ons kiesstelsel. Dat hebben we in 2011 ontworpen om een parlement te kiezen dat een grondwet zou schrijven. Daarom moest het kiesstelsel destijds alle ruimte bieden aan minderheidsfacties. Maar nu de grondwet er eenmaal ligt en het parlement beslissingen moet gaan nemen, is zo’n verdeeld parlement allesbehalve ideaal.

„Veel mensen zeggen nu dat ze een presidentieel systeem willen. Ze vergeten daarbij alleen dat we zo’n systeem zestig jaar lang gehad hebben en dat het juist tot revolutie heeft geleid. Dictatuur betekent absoluut niet dat de problemen worden opgelost, er zullen gewoon nieuwe vormen van corruptie komen.”

Er zijn veel Tunesiërs die helemaal niet blij zijn met wat er gebeurt

Waarom denkt u dat Saieds machtsgreep tot dictatuur kan leiden?

„Omdat de personalisering van de macht in de Arabische wereld extreem gevaarlijk is. In het ontwerp van de grondwet hebben we er dan ook alles aan gedaan om te voorkomen dat één persoon de macht naar zich toetrekt, maar die grondwet zet hij nu aan de kant. Bovendien is Saied een rigide persoonlijkheid die overtuigd is van zijn eigen gelijk. Hij minacht politici, maar heeft zelf geen enkele politieke ervaring. Daardoor wil hij zichzelf bewijzen, en dat is gevaarlijk in een leider.”

Wat zou u zelf hebben gedaan om het land uit de politieke impasse en de economische crisis te trekken?

„Ik zou in de eerste plaats een voorstel indienen voor de verandering van het kiesstelsel, zodat er een meerderheidsparlement kan komen dat effectiever beslissingen kan nemen. Vervolgens had ik nieuwe verkiezingen uitgeschreven. Laat het volk maar schoon schip maken.”

Lees ook deze reportage uit Tunis

Hoe verwacht u dat Ennahda zal reageren op Saieds machtsgreep?

„Ik hoop dat ze de ruimte geven aan de echte pro-democratische krachten om zich tegen de nieuwe dictatuur te keren. Want zolang Ennahda zich ermee bemoeit, wil het volk er niets mee te maken hebben. Ik denk overigens dat Ennahda zelf ook wel door heeft dat ze totaal niet populair zijn en weinig druk kunnen uitoefenen. Bovendien is het onwaarschijnlijk dat ze geweld zullen kiezen, dat is nooit hun stijl geweest.”

Wat zijn de andere factoren die u in de komende dagen in de gaten zal houden?

„Ik ben benieuwd wat er op straat gaat gebeuren. Onder de betogers op straat zitten veel aanhangers van Saied, maar er zitten ook heel veel Tunesiërs thuis die helemaal niet blij zijn met wat er gaande is. En ook de mensen die nu wel feest vieren, zullen zich snel realiseren dat Saieds actie niets doet om de armoede, ellende en corona te bestrijden. Het land zal alleen maar dieper in de crisis zinken.

„Daarnaast kijk ik naar de instituties. Saied heeft zichzelf tot hoofd van de rechterlijke macht uitgeroepen, dat is ongehoord. En bovenal: de houding van het leger, extreem belangrijk. Zoals ik ons leger ken, weigert het op zijn volk te schieten. Maar we moeten op onze hoede blijven, want er is nu geen echte confrontatie. Iedereen overweegt op het moment zijn positie, de confrontatie komt later.”

Verwacht u dat Europa de Tunesische democratie zal steunen?

„Haha! Voor ons is het allang duidelijk dat Europese regeringen eigenlijk vinden dat die Arabieren beter af zijn met dictaturen. In Egypte hebben ze ook Sisi gesteund. Het spijt me je het te zeggen, maar ik verwacht niets van Europa. Althans, niets van de regeringen, misschien komt er wel steun uit de Europese bevolking.”

Mocht Saieds machtsgreep een nieuwe dictatuur inluiden, wat betekent dit voor de Arabische lente?

„Het is het natuurlijke verloop van de geschiedenis. De Arabische wereld begon een revolutie, nu is het de tijd van contrarevolutie. Zo gaat dat altijd. Maar contrarevoluties doen niets om de oorzaken van de revolutie weg te nemen, ze maken de problemen juist alleen maar erger. Daarom zal de boel op een gegeven moment weer ontploffen. Deze mensen kunnen de slag winnen, maar niet de oorlog.”