Napoleon: fantastische filmheld, schitterende schurk

Het beste wat Napoleon Bonaparte kon overkomen is dat hij tot op de dag van vandaag een omstreden figuur is gebleven. Over de reputatie van de zelfgekroonde keizer zou al lang een dikke laag stof zijn neergedaald als er meer consensus bestond over zijn rol en betekenis. Maar die overeenstemming is er niet en zal er ook niet snel komen. Daarvoor was de historische rol van Napoleon te ambivalent en dubbelzinnig. In dit herdenkingsjaar 2021 – zijn 200ste sterfjaar – is hij nog steeds een omstreden figuur. Zelfs de vraag of de Franse president Macron op 5 mei een herdenkingsrede moest houden was controversieel.

Bij Napoleon stapelen de tegenstrijdigheden zich op. Hij was zowel een product van de Verlichting en de Franse Revolutie als ‘de laatste man van het ancien régime’. Hij maakte eerst als consul en daarna als keizer een einde aan vele vrijheden van de Franse Revolutie, maar hij was tegelijkertijd een groot hervormer van Frankrijk en Europa op basis van rationele uitgangspunten van de Verlichting. Zijn hervormingen werken tot op de dag van vandaag door. Hij was een briljant generaal, die een ware passie had voor oorlog. Maar het overgrote deel van de eindeloze oorlogen die hij uitvocht zijn niet door Napoleon begonnen.

Napoleon verbood het zingen van de Marseillaise en liet de leuze ‘Vrijheid, gelijkheid, broederschap’ wegkrabben van muren. Maar tegelijk is zijn verbijsterende carrière volstrekt ondenkbaar zonder de revolutie die eraan voorafging. Hij was een zoon van lage adel afkomstig van het afgelegen eiland Corsica. Zijn faam verwierf hij als generaal, die zowel in Frankrijk als in het buitenland de vijanden van de revolutie vermorzelde. Zonder die revolutie had hij nooit zo snel en zo hoog kunnen stijgen.

Na zijn staatsgreep ontpopte Napoleon zich vervolgens tot een alleenheerser die zich spiegelde aan Karel de Grote en middels pseudo-monarchale familiepolitiek Europa wilde beheersen; zijn broer Lodewijk maakte hij koning van Nederland. Napoleon probeerde principes van de oude wereld en de nieuwe wereld te verzoenen in een nieuwe ‘fusie’. Dat mislukte grandioos – keizer Napoleon zag zijn imperium ook weer in ijltempo verkruimelen.

Eigen universum

Voor filmmakers is Napoleon mede door al zijn contradicties een eindeloze bron van fascinatie; een onuitputtelijk thema. Die fascinatie is ook nog steeds niet uitgewerkt. Ridley Scott kondigde onlangs aan dat hij werkt aan een nieuwe Napoleonfilm met Joaquin Phoenix als de Franse keizer. Ook regisseur Zack Snyder wil zich na een hele reeks superheldenfilms op Napoleon storten.

Met zijn Napoleonfilm zou Ridley Scott de cirkel mooi rond kunnen maken. In 1977 debuteerde hij met The Duellists – een van de beste films die over het tijdperk van de napoleontische oorlogen is gemaakt. Keith Carradine en Harvey Keitel zijn officieren in Napoleons Grande Armée, die gedurende een periode van jaren steeds opnieuw met elkaar een duel aangaan – ze zijn al lang vergeten waarom precies. De dominante mannelijke codes van roem en eer zijn in de film zowel onontkoombaar als doorgedreven tot in het absurde.

Voor Stanley Kubrick, die jarenlang aan een film over Napoleon werkte die hij uiteindelijk niet gefinancierd kreeg, was Napoleon „de interessantste man die ooit heeft geleefd”. Er bestaat misschien een natuurlijke affiniteit tussen de ambities van een filmregisseur en Napoleon. Met elke film bouwt de filmmaker een eigen wereld op – volgens Ingmar Bergman zelfs niet minder dan „een eigen universum”. Dat was ook de ambitie van Napoleon: een nieuwe wereld bouwen. Op zulke grandioze ambities volgde het grandioze echec. Maar dat is voor een filmmaker niet minder interessant dan de opkomst en de triomf.

Napoleon-obsessie

Groot, groter, grootst – dat moet het vrijwel altijd zijn, als een film over Napoleon gaat. Dat geldt zeker voor de beroemdste Napoleonfilm die is gemaakt: de legendarische zwijgende film Napoléon van Abel Gance, die in de oorspronkelijke versie liefst 5,5 uur duurde en toch uitsluitend de jeugd en de opkomst van Napoleon behandelde.

De film had in 1927 het eerste deel moeten worden van een zesdelige Napoleoncyclus, maar flopte. Gance moest tot 1960 wachten voordat hij zijn tweede Napoleonfilm kon voltooien: Austerlitz gaat over de kroning tot keizer van Napoleon en de Slag bij Austerlitz in december 1805; Napoleons meest briljante militaire overwinning. De romantische – en nationalistische – verheerlijking van Napoleon als een charismatische held en een geboren leider is bij Gance ook in de latere film nog altijd niet uitgewerkt. Aan een nieuwe restauratie van zijn film-technisch baanbrekende Napoléon van 1927 wordt momenteel gewerkt.

Eeuwig zonde dat Kubricks Napoleon-obsessie niet tot een film heeft mogen leiden. Wel is bij uitgeverij Taschen een schitterend boek verschenen over Kubricks uiterst grondige voorbereidingen voor „the greatest movie that was never made”. De regisseur werkte onder meer aan een kaartsysteem, waarin hij van dag tot dag kon zien wat Napoleon en zijn belangrijkste tijdgenoten uitspookten. In het boek is ook het scenario opgenomen dat Kubrick in 1969 voltooide.

Zijn research omvatte uiteraard de grote gebeurtenissen in Napoleons militaire en politieke carrière. Maar Kubrick had daarnaast speciale belangstelling voor de seksuele geschiedenis van zijn hoofdpersoon. Volgens Kubrick zou Napoleon zijn genezen van zijn jeugdige, romantische idealisme door de ontrouw en afstandelijkheid van Joséphine de Beauharnais aan het begin van hun huwelijk.

Hij zou daardoor een andere, aanzienlijk hardere man zijn geworden. Andere Napoleon-vorsers houden het er overigens op, dat Napoleon ook later in zijn leven nog een keer stapelverliefd was: op de Poolse gravin Maria Walewska.

Kubrick had daarnaast een speciale antenne voor de kille, mathematische kant van Napoleons geest. Zijn veldslagen getuigden volgens de regisseur van „grote wiskundige schoonheid”.

Die ongebruikelijke combinatie van Kubricks interesse voor seks én zijn koude, afstandelijke en rationele blik zou een unieke visie op Napoleon hebben kunnen opleveren – de volstrekte tegenpool van de warmte en heldenverering van Gance.

Napoleons teddybeer

Bijzonder is ook dat Kubrick zelfs Napoleons politieke ideeën een plaats wist te geven. In zijn jeugd was Napoleon enthousiast geweest over de visie van Rousseau; een belangrijke inspirator van de Franse revolutionairen. Later kwam hij tot inkeer. Hij begon Rousseau te beschouwen als een wereldvreemde dromer. Napoleon verwierp het idee dat de mens van nature goed is en uitsluitend door een onrechtvaardige maatschappij is gecorrumpeerd. Bij nader inzien zag hij toch meer in de christelijke leer van de erfzonde: de mens is van nature geneigd tot alle kwaad. Daarom kan alleen een sterke, autoritaire staat de mens in het gareel houden. In zijn scenario vond Kubrick zelfs een plek voor die ontwikkeling in Napoleons wereldbeeld.

Kubrick stond een film voor ogen over Napoleon van de wieg tot het graf – hij wilde beginnen en eindigen met een beeld van Napoleons teddybeer. Dat detail had hij overigens uit zijn duim gezogen. De enige andere film die het héle verhaal van Napoleon vertelt is de zowel epische als lichte en onderhoudende film Napoléon van de Franse regisseur Sacha Guitry uit 1955. Guitry heeft in zijn carrière een hele reeks films gemaakt waarin Napoleon een rol speelt; met zijn grote filmbiografie als klapstuk. Guitry laat Napoleons verhaal vertellen door de mond van zijn doortrapte en onbetrouwbare minister van Buitenlandse Zaken Talleyrand (gespeeld door Guitry zelf). Napoléon begint op Napoleons geboorte-eiland Corsica en eindigt op het eiland van zijn verbanning, Sint-Helena.

Guitry stond na de Tweede Wereldoorlog terecht voor collaboratie onder het regime van Vichy. De Franse historicus Jean Tulard, een van de beste kenners van Napoleonfilms, wijst op de dubbelzinnige betekenis van Guitry’s sympathieke portret van Talleyrand in Napoléon. Hij speelt zelf een sluw politicus die door behendig opereren opeenvolgende, zeer uiteenlopende regimes wist te dienen. Daarin valt een apologie te zien van zijn eigen handelswijze tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Guitry is een meester in ironische schetsen van de zeden en mores van het hofleven van Napoleon. Maar hij is ronduit slecht en onbeholpen in scènes die zich op het slagveld afspelen. Dat is bepaald geen geringe handicap voor een film over een historische figuur die zo gretig en enthousiast ten strijde trok.

‘Bonaparte’ vs ‘Napoleon’

Hoe verhoudt zich de jonge revolutionaire generaal tot de latere keizer – hoe kan een voorvechter van het revolutionaire idee van volkssoevereiniteit zich later ontpoppen tot een monarch die zich beriep op zijn heilige opdracht van God en er alles aan deed om zijn eigen dynastie te vestigen? Voor historici is dat een lastig, wellicht onoplosbaar probleem. Maar dat geldt ook voor filmmakers.

De vroegere en de latere Napoleon lijken soms weinig met elkaar te maken te hebben. Daarom wordt er wel gesproken van twee heel verschillende figuren: ‘Bonaparte’ (de generaal) en ‘Napoleon’ (de keizer). In de tweede fase begon de keizer officiële documenten te signeren met louter zijn voornaam, zoals gebruikelijk was voor een monarch. Guitry vond daar een mooie oplossing voor door simpelweg twee verschillende acteurs te nemen. Halverwege zijn film gaat de tengere Bonaparte met lang haar zitten bij de kapper, en de kortgeknipte, meer zwaarlijvige Napoleon staat op uit de stoel. Acteur Raymond Pellegrin heeft in een oogwenk acteur Daniel Gelin vervangen.

In zijn eerdere film Remontons les Champs-Élysées liet Guitry in een surrealistische scène de jonge Bonaparte tegen de oudere Napoleon aanlopen. De jongere man (Louis Allibert) komt verhaal halen bij de oudere (Émile Drain): „Ik adoreerde Joséphine. Hoe kon je haar dan afwijzen? Ik begrijp dat mensen veranderen als ze ouder worden, maar dit is echt verbijsterend.”

De slag om Waterloo

Guitry slaagt er overigens ook in om de héle Napoleon te behandelen in zijn epos van 1955, omdat hij de grandioze mislukkingen van zijn held gewoon weglaat. Het militaire avontuur in Egypte dat niet bijster veel opleverde, de verloren zeeslag van Trafalgar, de desastreuze inval in Rusland en de verloren slag bij Waterloo? Guitry gaat er heel snel aan voorbij met een ironische knipoog naar de kijker.

De slag om Waterloo is het beste gedaan door Sergej Bondartsjoek in 1970 met Rod Steiger als een zware, zwetende en ongeschoren Napoleon. Hij is zijn vanzelfsprekende zelfvertrouwen, zijn air van onoverwinnelijkheid en daarmee zijn charisma volledig kwijtgeraakt. De acteur was persoonlijk hoogst ongelukkig in die tijd door zijn scheiding van Claire Bloom. Als method actor die zijn eigen emoties gebruikte voor zijn rollen vloeide Steigers persoonlijke malheur naadloos over in zijn interpretatie van Napoleons neergang. Bewonderaars van Napoleon zijn niet dol op Waterloo.

Om zowel de oudere als de jongere man – Bonaparte én Napoleon – te kunnen spelen geldt nog altijd als een hoogstandje. Albert Dieudonné speelde jonge man voor Gance in de beroemde film van 1927, maar hij was ook een oudere, rondere Napoleon in 1941 in Madame Sans-Gêne van Roger Richebé; in 1957 speelde Dieudonné de keizer nogmaals in het theater in zijn toneelstuk Moi, Napoléon!

Marlon Brando deed de ‘hele’ Napoleon in het romantische kostuumdrama Désirée (1954) met Jean Simmons als zijn tegenspeelster. De film gaat over de verhouding van Napoleon met zijn jeugdliefde Désirée Clary. Ze bleef ook na het einde van de romance in Napoleons omgeving verkeren, omdat ze vervolgens in het huwelijk trad met Napoleons rivaal Jean-Baptiste Bernadotte. Maar als het gaat om de romantische zwijmelversie van Napoleon kan geen film tippen aan Conquest uit 1937 met Greta Garbo als gravin Marie Walewska en Charles Boyer als een zeer ongeloofwaardige, maar bijzonder innemende keizer.

Slachtpartij

Niet alleen als held, maar ook als de vijand in het verhaal kan de Franse keizer bogen op een rijke filmgeschiedenis. Het beeld van Napoleons desastreuze inval in Rusland in 1812 wordt compleet gedomineerd door het beroemde epos Oorlog en vrede van Leo Tolstoj. Naar de roman is in 1956 een luxueuze Hollywoodfilm gemaakt door King Vidor met Audrey Hepburn en Henry Fonda. De film had ook in de Sovjet-Unie groot succes. Dat konden de machthebbers in Moskou uiteraard niet op zich laten zitten; er moest een Russisch antwoord op Hollywood komen. De filmversie van Oorlog en vrede werd inzet van rivaliteit in de Koude Oorlog.

Dat leverde uiteindelijk in 1966 en 1967 het vierdelige epos Oorlog en vrede op van regisseur Sergej Bondartsjoek voor studio Mosfilm; meer dan zeven uur film. Napoleon speelt als personage geen hoofdrol in het verhaal, maar zijn duistere en dreigende aanwezigheid is voortdurend voelbaar. De uiterst bloedige slag om Borodino werd door Bondartsjoek briljant gefilmd vanuit het perspectief van de over het slagveld dwalende Pierre Bezoechov (Bondartsjoek zelf) in het derde deel van het vierluik (‘Het jaar 1812’). Met beelden vanuit helikopters en aan kabels gemonteerde camera’s is dit ongetwijfeld de meeste spectaculaire en overtuigende filmversie van een napoleontische veldslag. Roem, eer en glorie zijn tijdens de veldslag – een eindeloze slachtpartij – ver te zoeken. Van de de door Stanley Kubrick geroemde ‘wiskundige schoonheid’ ontbreekt hier ieder spoor.

De anti-oorlogsboodschap spreekt ook luid en duidelijk uit de indrukwekkende film The Ashes van de Poolse regisseur Andrzej Wajda. Hij nam in 1965 bijna vier uur de tijd voor zijn epos over de napoleontische oorlogen, gebaseerd op een klassieke Poolse roman van Stefan Zeromski. Poolse aristocraten laten zich op sleeptouw nemen door Napoleon bij zijn militaire avonturen in Italië, Spanje en Rusland; de keizer heeft hun het herstel van een onafhankelijk Polen voorgespiegeld in een door Frankrijk gedomineerd Europa.

Anti-heroïsch

In werkelijkheid is Polen nooit meer dan een schaakstuk geweest in de geopolitieke overwegingen van de keizer. Op bloedvergieten volgde slechts meer bloedvergieten. Wajda maakte vermoedelijk de enige film over dit tijdvak waarin het brute neerslaan van een slavenopstand op het latere Haïti door Napoleons soldaten in beeld komt. Zijn anti-heroïsche visie is verrassend, want traditioneel staat Napoleon hoog aangeschreven in Polen, als de steun en toeverlaat van de Poolse zaak. De film kwam Wajda op beschuldigen van ‘revisionisme’ te staan bij de communistische machthebbers in Polen.

In de anti-autoritaire jaren zeventig is Napoleon met een zekere regelmaat geridiculiseerd in films, onder meer in Woody Allens Love and Death (1975). In Allens parodie op films als Oorlog en vrede is hij zelf te zien als een ongelooflijk laffe held, die de kans krijgt Napoleon een kopje kleiner te maken, maar te lang blijft worstelen met de ethische implicaties van zo’n drastische daad als een tirannenmoord.

Ondanks de talloze films die er al zijn gemaakt blijft Napoleon toch overkomen als een filmpersonage waar misschien nog meer in zit. Dat is ongetwijfeld een voorname reden waarom er steeds opnieuw films over Napoleon zijn gemaakt.

In films waarin Napoleon de vijand vertolkt krijgt hij nooit een hoofdrol, maar de films die het perspectief van de keizer volgen zijn vrijwel altijd positief. Echt onontgonnen terrein is daarom nog altijd een film met Napoleon als een anti-held: een film die het perspectief van Napoleon weliswaar volgt, maar de man niet verheerlijkt of op een voetstuk plaatst. Alleen Waterloo van Bondartsjoek komt een eind in die richting. Wellicht kan Ridley Scott in die lacune voorzien.

Napoleon wordt in de meeste gevallen ook afgebeeld als een man die volledig bestaat uit zijn ijzeren wil en ambitie; hij is een man die altijd ergens naar streeft, steeds verder vooruit wil. Dat is historisch gezien misschien niet onjuist, maar als personage blijft hij daardoor in veel films ook enigszins hol en eendimensionaal. Waar komt die eindeloze ambitie bij hem vandaan? Verrassend weinig films werpen die vraag op. Napoleon behoudt altijd een ongrijpbare en raadselachtige kant. Er kan altijd nóg een film over Napoleon bij.