Engeland is op weg naar verbroedering, op weg naar de eerste titel sinds 1966

„Dear England.” Zo begint Gareth Southgate zijn open brief aan het Engelse volk. Het is 8 juni 2021, een dag voordat het EK begint. „Nu we deze zomer ingaan, weet ik dat het EK veel emotie zal losmaken, ook in het Engelse team. Ik kan onmogelijk voor een heel land spreken, maar ik zou graag een paar dingen met jullie willen delen, nu we aan deze reis beginnen.”

Het is een uit het hart geschreven brief, van een bondscoach die toenadering tot zijn landgenoten zoekt op een moment dat steun voor zijn team geen vanzelfsprekendheid is. Niet vanwege hun voetbalkwaliteiten. Het heeft te maken met hun maatschappelijke betrokkenheid. In de oefenduels voor het EK zijn ze door een deel van de toeschouwers uitgefloten omdat zij knielen als statement tegen racisme. Voor gelijkheid. Voor Black Lives Matter (BLM).

In de nationale competitie doen ze dat ook, maar nu ze in het shirt van Engeland op een knie gaan, leidt dat tot onbegrip. Ook in het parlement. Rechtse politici uiten hun onvrede en weigeren in sommige gevallen nog wedstrijden te bezoeken zolang de spelers dit gebaar maken. Premier Boris Johnson heeft er geen bezwaar tegen, maar hij weigert de fluitende fans te veroordelen. Het is olie op het vuur. De verdeeldheid blijft.

Lees ook: Met speels voetbal en ervaren leiders bereikte Italië de finale

Maar nu heeft Southgate het woord. En vertelt hij zijn landgenoten wat hij aan zijn spelers vertelt. Dat ze meer dan een voetbalteam zijn. Dat ze hun landgenoten de mooiste herinneringen kunnen bezorgen. Dat ze hen in vervoering kunnen brengen na een zwaar, door corona geteisterd jaar.

Maar ook dat hij ze aanmoedigt om hun stem te gebruiken, en dat het hun plicht is met het publiek te communiceren over zaken als gelijkheid, inclusiviteit en raciale onrechtvaardigheid, en zij daarmee het maatschappelijk bewustzijn kunnen vergroten. Hoe ze dat doen, laat hij over aan zijn spelers. Ze zijn volwassen. Hij vertrouwt ze. Hij steunt ze.

„Er zijn echter dingen die ik nooit zal begrijpen”, schrijft Southgate. Waarom blijven mensen voetballers beledigen op sociale media? „En waarom zou je iemand beledigen om zoiets belachelijks als zijn huidskleur? Waarom? Helaas heb ik voor deze mensen slecht nieuws: je staat aan de verliezende kant.”

Vier weken later resoneren zijn woorden in alle lofzangen op zijn team, nu Engeland de finale van het EK speelt. Het is de eerste keer sinds de wereldtitel van 1966 dat Engeland bij de laatste twee zit op een eindtoernooi. Een indrukwekkende prestatie, waarmee Southgate niet alleen een einde kan maken aan al dat lijden – ‘55 years of hurt’ – maar nu al heeft bereikt wat hij van tevoren had beoogd: collectiviteit, verbinding. Gedeeld geluk. Tussen arm en rijk, zwart en wit.

Je herinnert je waar je was toen je naar wedstrijden van Engeland keek. En met wie je keek. En wie jij toen was

Zie de berichten op Twitter deze week. Zoals die van voetbalmarketeer Amar Singh, die met de Engelse vlag op de foto ging voor de ingang van Wembley.

„Er was een tijd dat deze vlag een symbool van angst voor me was.” Het deed hem denken aan de extreemrechtse partij National Front, ten tijde van zijn jeugd in de jaren tachtig in Zuid-Londen, schrijft hij. „Maar nu ben ik blij om ermee te wapperen (…) Het grootste compliment dat ik Gareth Southgate en dit team kan geven, is dat ze me hebben geholpen om voor het eerst in mijn leven trots te zijn dat ik Engels ben.”

Of neem het veelvuldig gedeelde filmpje van studenten van de islamitische school Darul Uloom in Blackburn. Met tientallen bijeengepakt rond een laptop veerden ze kraaiend van plezier op toen Harry Kane de winnende maakte tegen de Denen. Dansend in hun witte djellaba’s. Een dag later kreeg de school van meerdere kanten grote tv-schermen aangeboden.

De onderliggende boodschap: iederéén geniet van dit voetbalsucces. Dat was hard nodig, zegt Rakib Ehsan, een in Londen geboren onafhankelijk expert in sociale cohesie, een onderwerp waar hij als publicist ook veel over schrijft. „Brexit en BLM hebben kloven geslagen of uitgediept in dit land. Tegenstellingen zijn sterker geworden. Dit team heeft het gevoel van sterke tegenstellingen doorbroken. Er trekt een golf van solidariteit door het land.”

Vader vermoord

International Raheem Sterling was twee jaar toen zijn vader werd vermoord in Jamaica, waar hij werd geboren. Hij was verzeild geraakt in een soort bende-oorlog. De moeder van Sterling besloot te vertrekken, naar Engeland, samen met zijn zus. Raheem leefde een paar jaar bij zijn oma in Kingston. Dat zijn moeder weg was, begreep hij niet goed.

Op zijn vijfde ging Raheem Sterling zelf ook naar Engeland. Vaak stond hij om vijf uur ’s ochtends op om zijn moeder te helpen met het schoonmaken in hotels. Wc’s schrobben, bedlinnen strak trekken. Aan het eind van de ochtend, nog voor school was begonnen, mocht hij een Bounty-reep uit de snoepautomaat.

Geen speler die het verhaal van de Engelse ploeg zo goed illustreert als Sterling. Nu is hij de EK-held. Drie goals, een assist. De man die vlakbij Wembley opgroeide, en het heeft gemaakt.

Maar Sterling is, zacht uitgedrukt, niet altijd geaccepteerd door de Engelse fans. Toen hij een mooi huis kocht voor zijn moeder, werd hij door de tabloids neergezet als een jongen die van „bling” houdt, diamanten, die graag opschept. In 2018 schreef Sterling er een open brief over. Dat hij, die als kind keer op keer moest verhuizen omdat het gezin de huur niet kon betalen, zó werd neergezet, vond hij „heel verdrietig”.

Sterling schreef: „Als je opgroeit zoals ik, luister dan niet wat bepaalde tabloids je vertellen. Ze willen je naar beneden halen. Ik vertel je: Engeland is nog altijd een plek waar een stoute jongen die niets had, zijn droom kan leven.”

We zijn op weg naar een veel tolerantere samenleving, en onze jongens zullen er deel van uitmaken

Een verhaal zoals Sterling hebben niet veel spelers. Een achtergrond zoals hij wel. De wortels van dit team liggen van St. Kitts (de moeder van Marcus Rashford) tot aan Nigeria (de ouders van Bukayo Saka) en Ierland (de vader van Harry Kane). Het Britse museum voor integratie postte onlangs een Engelse opstelling zoals die geweest zou zijn zonder twee generaties migratie. Er stonden maar drie spelers op het veld.

Perfect symbool

Dickie Felton, medewerker van het National Football Museum in Manchester en voetbalschrijver, vertelt over de schoenen van verdediger Trent Alexander-Arnold die in het museum staan. Het Black Lives Matter-symbool is er ingegraveerd. Voor Felton een perfect symbool voor dit nationale elftal. „In dit Engelse team spelen niet alleen exceptionele talenten, maar zitten ook buitengewone mensen. We zien een nieuwe generatie voetballers die campagne voeren voor sociale verandering. Ze rijden echt nog wel in dure auto’s, maar ze hebben een sterk gevoel met de gemeenschap waar ze vandaan komen. Ze zijn bereid om zich uit te spreken over moeilijke onderwerpen”, zegt Felton.

Hij noemt Marcus Rashford, die zich inzette voor gratis maaltijden op scholen voor kinderen. Jordan Henderson die veel vrijwilligerswerk doet. Het hele Engelse team dat heeft besloten de volledige EK-premie – die kan oplopen tot 12 miljoen euro – te doneren aan de nationale gezondheidszorg, die het zwaar te verduren had door de Covid-pandemie.

Vervoering brengen ze teweeg, Southgate en zijn spelers. En dat komt ook voort uit een diepgeworteld verlangen. Na 1966 groeiden generaties op met het idee dat hun team voorbestemd was om te falen. De ‘Hand van Maradona’ in 1986. De penaltydebacles van 1990 en 1996. David Beckhams rode kaart in 1998. Het gemiste EK in 2008. Knock-out tegen IJsland in de achtste finale op Euro 2016 …

Mike Thomas, een 59-jarige aannemer uit Lytchett Matravers in Dorset, is Southgate dankbaar, zegt hij, na al die jaren dat hij moedeloos voor de tv zat. „Gareth rekent af met de demonen uit ons verleden. Met hem wonnen we in 2018 onze eerste strafschoppenserie ooit. Dit EK hebben we voor het eerst sinds 1966 een knock-outwedstrijd van Duitsland gewonnen en de finale gehaald.”

Na de zege op Denemarken hadden de mensen zingend door het dorp gelopen. Overal hangen Engelse vlaggen. Ook bij zijn vier zoons, van wie er een de drie leeuwen van het Engelse embleem op zijn borst heeft laten tatoeëren. De boodschap van de spelers? Die is ook bij hen aangekomen. Thomas: „Deze meeste mensen steunen ze. Ik vind het juist mooi dat we samen ergens voor kunnen staan. Een kleine minderheid reageert negatief. Hun gefluit hoor je steeds minder omdat andere mensen klappen om hen te overstemmen.”

De erfenis

„Blijf naar wedstrijden gaan. Dit is ook ons land. Dit is ook onze sport. Dit team speelt voor ons allemaal”, schreef Sanjay Bhandari van de Britse anti-racismeorganisatie Kick it Out na de halve finale op sociale media. Hij reageerde op het verhaal van een Engelse fan met Zuid-Aziatische achtergrond die in Engels voetbalshirt naar Wembley was geweest – „een droom” – en tot twee keer toe werd uitgejouwd door andere Engelse fans omdat hij het shirt „niet waard” zou zijn.

Afgelopen seizoen werd bij meer dan tien procent van de voetbalwedstrijden in Engeland en Wales melding gemaakt van enige vorm van haatzaaien (‘hate crime’), zoals discriminatie of racisme. Het gaat om incidenten bij meer dan 280 wedstrijden, volgens overheidscijfers. Het nationale team heeft er zelf ook ervaring mee: in uitwedstrijden tegen Bulgarije en Montenegro werden spelers ernstig racistisch toegezongen.

Ik begrijp dat we op dit eiland de wens hebben om onze waarden en tradities te beschermen

Het zijn de uitwassen die het nationale team wil bestrijden. Ze doen dat heel bewust. Drie dagen voor hun openingsduel met Kroatië, schreef de Britse pers, heeft een deel van het team op het terras van Rockliffe Hall – waar de Engelsen dit EK slapen – met elkaar gesproken. Ze wisten dat ze zouden blijven knielen, het gesprek ging over wat hun reactie zou zijn als ze werden uitgefloten. Ze zouden niet wijken.

Gareth Southgate is een coach met sterk gevoel voor sociale verhoudingen, in de samenleving én in zijn eigen team. De bondscoach besloot dat hij méér wilde doen en schreef zijn brief aan het land. „Het gaat erom hoe we ons gedragen op en buiten het veld, hoe we mensen samenbrengen, inspireren en verenigen. Hoe we herinneringen creëren die ook na die negentig minuten blijven leven. Die voor altijd blijven.”

Rakib Ehsan hoopt dat Southgate gelijk krijgt, dat zijn team een verandering teweegbrengt die verder gaat dan dit EK. Hij put zelf hoop uit cijfers van het Centrum voor Engelse identiteit en politiek van de Winchester University. Onderzoekers ontdekten daar dat 90 procent van de Engelsen nu vindt dat ‘Engels zijn’ niets te maken heeft met huidskleur of afkomst – veel meer dan in eerdere onderzoeken. Wat de ondervraagden nu belangrijk vinden? Wat een Engelsman bijdraagt aan de samenleving, of hij belasting betaalt en goed doet voor de lokale gemeenschap. Dán ben je Engels.

Ehsan: „Dat biedt ruimte voor een patriottisme waarin ook succesvolle verhalen van migranten gezien worden als Engelse succesverhalen. Zoals we dat voelen bij Raheem Sterling en bij de andere jongens uit dit team. Zij geven het goede voorbeeld. Wij moeten volgen.”

Correctie (14 juli 2021): in een eerdere versie van dit artikel stond de naam van voetballer Bukayo Saka verkeerd gespeld. Dat is hierboven aangepast.