Ging het coronavirus al vroeg ongemerkt de wereld over?

Antistoffen in bewaarde bloedmonsters wijzen erop dat het coronavirus SARS-CoV-2 mogelijk al in december 2019 rondwaarde in de Verenigde Staten. Dat is de conclusie van twee onderzoeken die gepubliceerd zijn in het vakblad Clinical Infectious Diseases. De resultaten impliceren dat het pandemische virus zich al vanuit China had verspreid, weken voordat internationale gezondheidsdiensten überhaupt wisten dat er een uitbraak ophanden was.

De eerste studie van het Amerikaanse Rode Kruis meldt dat een paar procent van de bloeddonoren uit Californië, Oregon en Washington van half december, toen al antistoffen in het bloed hadden. Dat resultaat wordt nu bevestigd door een andere studie waarin ingevroren Amerikaanse bloedmonsters uit januari tot half maart 2020 op antistoffen werden getest. Voor de zekerheid gebruikten de onderzoekers twee antistoftesten achter elkaar, die allebei positief moesten zijn, om fout-positieven uit te sluiten. Op die manier vonden zij onder ruim 24.000 Amerikanen zeven mensen die al positief waren, dagen of weken voor de eerste melding van een coronabesmetting in hun thuisstaat. De vroegste die positief testte op antistoffen was een inwoner van Illinois op 7 januari 2020. Officieel werd in Illinois pas 17 dagen later, op 24 januari, de eerste coronabesmetting met een pcr-test vastgesteld. Daarbij ging het om een oudere vrouw die op 13 januari was teruggekeerd uit Wuhan, waar zij de besmetting waarschijnlijk had opgelopen.

Maar iemand die op 7 januari aantoonbare antistoffen heeft tegen corona, moet ongeveer twee weken eerder of langer geleden besmet zijn. Zo lang duurt het voordat de afweer op gang komt en de antistoffen in het bloed opkomen. Daarom concluderen de onderzoekers dat degene die in Illinois als eerste positief testte zo rond Kerst 2019 of zelfs daarvoor al besmet raakte.

Zou het kunnen dat het virus zich al zo vroeg ongemerkt over de wereld verspreidde? „Goed mogelijk”, reageert Chantal Reusken, viroloog bij het RIVM. „Het virus circuleerde in december al in China. Het lijkt mij heel onwaarschijnlijk dat er niet al in december export geweest is vanuit China naar andere landen.”

Goed dichttimmeren

Zeker, bevestigt viroloog Hans Zaaijer van bloedbank Sanquin. „Het is eigenlijk wat je verwacht bij een infectieziekte die soms zo ongemerkt verloopt. Alleen mensen die ernstig ziek worden vallen op.”

Maar doorslaggevend bewijs zien zowel Reusken als Zaaijer er niet in. Wat volgens hen ontbreekt is een virusneutralisatietest. In zo’n test kan beoordeeld worden of de antistoffen inderdaad het coronavirus stilleggen. Jammer dat dit ontbreekt, vindt Reusken: „Juist als je er conclusies aan wilt hangen die gaan over moment van introductie en het epidemiologische verloop, moet je zo’n verhaal goed dichttimmeren.”

Uit eigen ervaring met onderzoek naar corona-antistoffen bij Nederlandse bloeddonoren weet Zaaijer dat antistoffentests soms onterecht een positieve reactie geven. „Onder onze donoren zagen we bijvoorbeeld ook mensen die al een jaar voor de uitbraak positief reageerden. Bij controle met een neutralisatietest bleek dat die antistoffen helemaal niet specifiek waren voor SARS-CoV-2 en zelfs niet voor de verkoudheidscoronavirussen. Ze reageren op iets onbekends.”

In Nederlandse bloedmonsters zijn geen aanwijzingen gevonden voor heel vroege coronabesmettingen, maar die komen wel elders uit Europa. Italiaanse onderzoekers rapporteerden in oktober vorig jaar de vondst van zeer vroege antistoffen in ingevroren bloedmonsters van 949 deelnemers aan een landelijke studie naar longkanker. Onder 162 voor zover bekend asymptomatische mensen vonden ze 23 personen (14 procent) die al in september 2019 positief testen op antistoffen tegen corona. De helft van hen kwam uit Lombardije in Noord-Italië, waar later ook de eerste grote uitbraak van SARS-CoV-2 in Italië plaatsvond. Maar het bewijs voor deze extreem vroege besmettingen is niet spijkerhard omdat de Italianen de antistoffen bepaalden in slechts één zelfontwikkelde test, met grote kans op fout-positieven. Op een deel van de positieve monsters is een virusneutralisatietest gedaan, waarbij 6 van de 111 monsters opnieuw positief uit de bus kwamen. Het oudste monster dateerde hier uit oktober 2019, opnieuw werden de meeste positieven in Lombardije gevonden.

Griepachtige klachten

De eerste coronabesmettingen in Italië werden op 30 januari ontdekt bij twee Chinese toeristen in Rome die net vanuit hun vaderland waren gearriveerd. De eerste besmetting in Lombardije werd pas op 20 februari vastgesteld.

Het Viroscience laboratorium van het Erasmus MC in Rotterdam is onder leiding van viroloog Marion Koopmans nu bezig de Italiaanse resultaten te verifiëren.

Een andere vroege Europese melding komt uit Frankrijk, waar artsen bewaard gebleven slijmmonsters van ic-patiënten achteraf opnieuw testten op SARS-CoV-2. Daaruit rolde één positieve; een 42-jarige vishandelaar die op 27 december 2019 in het ziekenhuis werd opgenomen vanwege ernstige longklachten. Het artikel vermeldt dat een van de kinderen van de man eerder ook griepachtige klachten had voordat hij ziek werd. Uit het monster van deze patiënt is geen virus geïsoleerd en evenmin genetisch materiaal van het virus. Ook melden de onderzoekers niet of de man en zijn gezin antistoffen hadden tegen het virus. Daarmee is ook dit bewijs voor vroege viruscirculatie in Europa niet spijkerhard.

Maar het is aannemelijk dat veel van de eerste besmettingen onder de radar zijn gebleven, te meer omdat bijna uitsluitend mensen getest werden die duidelijke klachten hadden én die recentelijk in een risicogebied met bekende uitbraken waren geweest. Dat geldt ook voor Nederland, waar de eerste patiënt, een man uit Loon op Zand die kort daarvoor in Noord-Italië was geweest, op 27 februari werd gemeld. Achteraf bleek iemand die eveneens in Italië was geweest al op 24 februari positief te zijn geweest. Genetisch onderzoek heeft laten zien dat de uitbraak in Nederland begon met reizigers die besmet terugkeerden uit Italië, Oostenrijk en Frankrijk – veelal mensen die in de voorjaarsvakantie op wintersport waren gegaan. Braziliaanse onderzoekers die op basis van de genetica van het virus hebben teruggerekend wanneer het in een land is gaan circuleren, schatten dat dit in Nederland ergens tussen eind januari-begin februari 2020 moet zijn geweest.