Een natiestaat die zich afschaft

Op 29 juni, kort voor de wedstrijd Engeland-Duitsland, trok een hevige onweersbui over Frankfurt am Main. De omgeving rondom het Hauptbahnhof, een paradijs voor junks, drugshandelaren en prostituees, werd door het noodweer schoongeveegd. Sinds 25 juni mochten de bordelen, die ruim een jaar gesloten waren, weer open in de deelstaat Hessen. Voor zo’n typisch Duits bordeel, men weet niet zeker of het een Kneipe is, een Tanzlokal of toch een Puff, stond een heer onder een paraplu naar de regen te staren. Een eenzame klant die overwoog vanwege het noodweer langer in het bordeel te blijven? Of was het zijn beroep heren naar binnen te lokken?

De poging de binnenstad en het gebied rond het centraal station in Frankfurt te zuiveren van die weemoedige mengeling van kleine criminaliteit, erotiek tegen contante betaling en permanente dronkenschap is nooit gelukt, misschien is men er wel nooit echt aan begonnen.

In 1978 verscheen de onverbiddelijke bestseller Wir Kinder vom Bahnhof Zoo, waarin de jeugdige heroïneprostituee Christiane Felscherinow, doorgaans aangeduid als Christiane F., haar verhaal doet. Rondom Frankfurt Hauptbahnhof lijkt het een beetje 1978. De geest van Rainer Werner Fassbinder (1945-1982), die als geen ander de hoop en wanhoop, de unieke tragische grauwheid van de BRD, zoals West-Duitsland werd genoemd, in kaart heeft gebracht, waait nog over dit gedeelte van de Frankfurter binnenstad.

Rond acht uur is de onweersbui verder getrokken naar de heuvels ten noorden van de stad, Duitsland is uitgeschakeld. De tijd van Joachim Löw, die die Mannschaft vanaf 2006 leidde, met als hoogtepunt het wereldkampioenschap in 2014 in Brazilië, is ten einde.

Op 26 september kiest Duitsland een nieuwe Bundestag. Het zal voor het eerst sinds 2005 zijn dat de Duitsers niet op Angela Merkel kunnen stemmen. Merkel en Löw, ze kwamen min of meer tegelijkertijd, ze gaan zo ongeveer samen. Een tijdperk loopt ten einde, maar in Duitsland is dat nog niet te merken. Zo gaat dat: zolang er geen revolutie, dat wil zeggen geweld, aan te pas komt, eindigen tijdperken betrekkelijk geruisloos, beter gezegd, loopt het ene tijdperk ongemerkt over in het volgende.

‘Gewiekste machtspolitica’

Die avond van de 29ste juni houd ik een lezing voor de joodse gemeente in Frankfurt, toch nog zo’n zesduizend leden, voornamelijk dankzij Russische emigratie. Na afloop eten we in een Italiaans restaurant in een rustige buurt. Ik zeg: „We zijn allemaal min of meer Duitsers. Laten we het over Duitsland hebben, wat gaat er veranderen nu Merkel vertrekt?”

Een vrouw die voor de Deutsche Bank werkt, zegt: „De Duitsers beseffen nog niet dat Merkel weggaat. Die staan straks in het stemhokje en denken: waar is Merkel gebleven?”

Een man van mijn leeftijd die advocaat is, zegt: „Merkel is een gewiekste machtspolitica die geen enkele beslissing heeft genomen zonder eerst grondig de opiniepeilingen te hebben bestudeerd. Er is eigenlijk maar één beslissing die ze uit volle overtuiging heeft genomen en dat is de beslissing in 2015 om de vluchtelingen toe te laten.” Ik zeg: „Daarna begon de AfD in de opiniepeilingen te stijgen.” „Zeker”, antwoordt de advocaat, „maar dat maakt die beslissing niet minder prijzenswaardig. Verder moet worden gezegd dat zij in staat was programmapunten van haar tegenstanders over te nemen en die tot haar politiek te maken. Zo heeft ze de SPD van binnenuit leeggegeten.”

Lees ook: CDU deinst terug voor harde breuk met tijdperk-Merkel

Een jongeman die zichzelf ‘culinair filosoof’ noemt, verklaart: „Merkel is geleidelijk aan ook een comfortabele maar muffe deken geworden die over het land lag.”

Even komt het gesprek op Annalena Baerbock, nummer 1 van Die Grünen, die in haar boek Jetzt. Wie wir unser Land erneuern af en toe citaten zou hebben opgenomen zonder te vermelden dat het citaten zijn. Terecht schreef de Frankfurter Allgemeine Zeitung dat elke dag dat er langer over het schandaal wordt gesproken een goede dag is voor de minister-president van Noordrijn-Westfalen en CDU-Spitzenkandidat Armin Laschet. In de opiniepeilingen waren de Groenen al langer aan het dalen, de tijd dat ze op gelijke hoogte of boven CDU-CSU stonden, is voorbij, zelfs de SPD kruipt langzaam dichterbij, en het is de vraag of de hoogtijdagen van de Groenen terug zullen komen nu Laschet de CDU-koers van Merkel heeft bevestigd: voor Europa, tegen de AfD. De CDU zal zelfs de rechtsbuiten van die partij, Hans-Georg Maassen, voormalig directeur van de Verfassungsschutz, de binnenlandse veiligheidsdienst, verdragen en overleven. Maassen provoceert à la Wilders, maar retorisch minder vulgair, ook extreem-rechts in Duitsland blijft geloven in het Bildungsbürgertum, het geloof in cultuur en educatie is zelfs daar ongebroken.

Duitse nostalgie

Ooit, in de zeventiger jaren, waren die Grünen een betrekkelijk revolutionaire beweging die zich niet eens zo ver van de RAF bevond. In die tijd was de latere minister van Buitenlandse Zaken en leider van de Groenen, Joschka Fischer, zelf een revolutionair. In de tussentijd zijn de Groenen een goedburgerlijke partij geworden, de grootste in de traditioneel conservatieve deelstaat Baden-Württemberg, en het gezegde dat die Grünen feitelijk een vegetarische variant van de CDU zijn, is niet onwaar, al zijn er, zeker als het gaat om belastingen, verschillen. Zorgen om het milieu en conservatisme gaan uitstekend samen, eigenlijk getuigen die zorgen van conservatisme.

De partij Die Linke, voortgekomen uit de restanten van de communistische partij in de DDR, is voornamelijk in het oosten een politieke kracht van betekenis, met name in de deelstaat Thüringen, waar ze in 2019 de grootste partij werd en waar ze samen met SPD en de Groenen een regering vormt. Een waarlijke verandering zal niet van die partij komen, al was het maar omdat de kans dat Die Linke in de regering zal komen gering is. Maar ook omdat het traditioneel progressieve programma van die partij sporen van nostalgie draagt. Nu zit de nostalgie misschien diep in de Duitse politiek, zeker ook ter linkerzijde.

Lees ook: ‘In onze hoofden staat de Muur nog overeind’

De SPD heeft nog altijd de gewoonte leden tijdens redevoeringen aan te spreken met ‘liebe Genossinnen und Genossen’ (kameraden). De tijd van ‘voorwaarts, kameraden’ bij de PvdA ligt lang achter onder ons, en ook bij de SP zal het woord ‘kameraad’ nog maar zelden vallen. Het verleden is nu eenmaal net wat levendiger in Duitsland dan elders.

De enige die de status quo werkelijk terzijde wil schuiven, om het zwaardere woord ‘vernietigen’ te voorkomen, is de AfD. De econoom Bernd Lucke was ooit medeoprichter en aanvoerder van die partij, zijn weerzin gold de euro, maar Lucke werd terzijde geschoven door mensen die meenden dat de gehele naoorlogse status quo aan herziening toe was.

Al in 2010 publiceerde Thilo Sarrazin, toen nog van de SPD, het boek Deutschland schafft sich ab, waarin hij betoogde dat de Duitse geboortecijfers, het politiek-correcte discours en de immigratie van met name Afrikanen en moslims een gevaar waren voor Duitsland. Hij was in zoverre avant-garde dat hij vooruitliep op het succes van de AfD. Inmiddels is hij vrijwel vergeten, het noodlot van veel avant-garde.

Post mortem

Sarrazin had niet begrepen of niet willen begrijpen dat het naoorlogse Duitsland als natiestaat een unicum is, dat zijn bestaansrecht gelegen ziet in de gedachte dat Duitsland nooit meer een oorlog mag beginnen en dat Auschwitz nooit herhaald mag worden. Iets in zich wilde het Duitsland van na 1945 inderdaad afschaffen. Het was Joschka Fischer die ten tijde van de oorlog in Joegoslavië meende dat Nie wieder Auschwitz ook een casus belli kon zijn en dat het daarom te rechtvaardigen was dat de Bundeswehr in actie zou komen op de Balkan.

Verscheidene Duitse politici, onder wie verscheidene Duitse presidenten, hebben betoogd dat de eenwording van Europa Staatsräson is voor Duitsland, oftewel dat vanuit het perspectief van de Duitse staat die eenwording noodzakelijk is. Het is dan ook geen toeval dat de binnenlandse geheime dienst van Duitsland delen van de AfD observeert en overwogen heeft de gehele partij te observeren, iets dat in maart door een gerechtshof in Keulen werd tegengehouden.

Wie ingaat tegen wat de staat voor noodzakelijk houdt, dus wat boven het politieke zweeft, wordt een staatsvijand en begeeft zich buiten het domein van wat binnen de politiek in een democratie kan worden besproken. Een van de lessen van Weimar luidt immers dat democratie zichzelf niet mag afschaffen, ook niet met democratische middelen. Die politieke opvattingen die als bedreigend voor het voortbestaan van democratie en staat worden beschouwd, ook al worden ze ondersteund door een deel of een groot deel van de bevolking, staan buiten de orde. De grondwet begrenst de per definitie symbolische soevereiniteit van het volk.

Dat naoorlogse Duitsland, dat door de omstreden jurist Carl Schmitt (1888-1985) een Duitsland post mortem werd genoemd, is als natiestaat een uniek geval, omdat hij zich zo expliciet met de donkerste periode uit zijn geschiedenis heeft verbonden. Die verbintenis wordt ook ‘negatieve ontstaansmythe’ genoemd.

De toekomst van Duitsland als natiestaat zal ons veel leren over de natiestaat an sich, al was het maar omdat Duitsland impliciet zijn eigen opheffing nastreeft in ruil voor een langzaam hechter wordend Europees verband.

Uniek is ook dat Duitsland oorlog niet meer primair ziet als een onderdeel van machtspolitiek, maar als middel om aan morele verplichtingen te voldoen. Zo heeft Merkel in 2008 in Israël beklemtoond dat de veiligheid van Israël Staatsräson van Duitsland is, oftewel dat het voortbestaan van Israël voor de Duitse staat noodzakelijk is. Vriendschap tussen landen bestaat, maar zelden komt het voor dat dergelijke krachtige uitspraak buiten militaire bondgenootschappen om wordt geformuleerd. Feitelijk zei Merkel dat de bedreiging van Israëls voortbestaan voor Duitsland een casus belli is.

‘Keine Experimente’

Zo doet zich het merkwaardige feit voor dat Duitsland een machtsfactor van betekenis is, economisch maar ook militair – de Bundeswehr mag niet het meest indrukwekkende leger ter wereld zijn, Duitsland heeft een indrukwekkende wapenindustrie –, tegelijkertijd ziet het land zijn bestaansrecht gelegen in het voldoen van zijn morele schuld, onder andere door de eenwording van Europa naderbij te brengen om op die manier te voorkomen wat inderdaad vrij recent volstrekt vanzelfsprekend was: oorlog in Europa.

De EU is Duits geld en Franse ideeën, wordt weleens gezegd, maar dat is slechts ten dele waar. In bepaalde retoriek blinken de Fransen zeker uit, het politieke establishment in het naoorlogse Duitsland echter heeft Carl Schmitt op ten minste één punt gelijk gegeven: dat dat land na 1945 een natiestaat post mortem is en dat dat eigenlijk geldt voor alle natiestaten.

De afspraak met het volk was dat in ruil voor vrede, welvaart, veiligheid en Gemütlichkeit bepaalde avonturen (oorlog), bepaalde aspiraties (Lebensraum) en bepaalde reflexen (nationalisme) niet meer of alleen nog in zeer gedomesticeerde vorm werden getolereerd.

Lees ook: De strijd om Merkels opvolging: wordt het de ‘volksman’ of de ‘partijman’?

Het grote Duitse experiment in de twintigste eeuw bestond uit twee wereldoorlogen. Het Duitse experiment in de eenentwintigste eeuw bestaat uit het geleidelijk aan afschaffen van de natiestaat. Wie goed oplet, ziet daarin ook een relativering van de eigen schuld. Het lag niet aan Duitsland, het lag aan de natiestaat.

Ik meen dat elke andere weg die Duitsland was ingeslagen, of nu nog inslaat, catastrofaal was geweest en zou zijn, post mortem is nu eenmaal post mortem.

Hoe wankel het evenwicht ook is, hoezeer de sociale vrede ook onder druk staat (vanwege migranten en het beeld dat men heeft van die migranten, maar ook vanwege het nog altijd bestaande verschil tussen Ossis en Wessis), vooralsnog ziet het ernaar uit dat krachten die de status quo in Duitsland willen voortzetten het sterkst zijn. Keine Experimente, was de leus waarmee de CDU van Adenauer in 1957 campagne voerde. Die leus is politiek gezien nog een populaire opvatting in Duitsland.

Waarbij men bijna zou vergeten dat het naoorlogse Duitsland zelf één gigantisch experiment is.