Vervuilde grond? In Antwerpen wisten de bewoners van niets

PFOS? Tot iets meer dan een maand geleden hadden Mieke Windey (40) en Sascha Reunes (41) nog nooit van de giftige stof gehoord. Inmiddels zijn ze respectievelijk woordvoerder en lid van actiegroep Grondrecht, een collectief van bezorgde burgers die eisen dat er duidelijkheid komt over de PFOS-vervuiling in hun woonomgeving. PFOS behoort tot de familie van de giftige PFAS-chemicaliën, nauwelijks afbreekbare stoffen die worden gelinkt aan mogelijke gezondheidsschade, zoals een verslechterd immuunsysteem, een verstoorde hormoonbalans en een verhoogde kans op kanker.

We zitten op een terrasje in Linkeroever, aan de overkant van het stadscentrum van Antwerpen. Een paar meter verderop stroomt de Schelde, jongeren spelen op het naastgelegen minigolfterrein. Het is er groen en tamelijk stil voor een plek zo dicht bij de stad. Dat was ook een van de redenen dat Windey vorig jaar met haar zoontje naar een appartement hier verhuisde: „Ik woonde in het centrum van Antwerpen, maar wilde weg van het fijnstof en naar een gezondere, groenere omgeving.” Ze lacht. „Om niet te huilen”, voegt ze toe.

Groen is het misschien gebleken, maar gezond is nog maar de vraag. Sinds kort is bekend dat het hier al jaren een internationale hotspot van PFOS-vervuiling is.

Lees ook PFAS: schadelijk en niet kapot te krijgen

PFOS (perfluoroctaansulfonzuur) wordt gebruikt om producten water-, vet- en vuilafstotend te maken en zit onder meer in brandblusapparaten, regenkleding, pannen en cosmetica. Het Amerikaanse technologiebedrijf 3M was jarenlang wereldwijd de belangrijkste producent van PFOS. Een van de fabrieken ligt op zo’n zes kilometer van Linkeroever, en een kleine vier van het centrum van de gemeente Zwijndrecht.

In 2000 al kondigde 3M aan te stoppen met de productie van PFOS. In Amerika is het bedrijf al jaren verwikkeld in rechtszaken. In België blijkt nu dat sommigen wel van de vervuiling wisten, maar de bewoners in Zwijndrecht en omgeving niet. Het bleef stil over het onderwerp – tot nu.

Oosterweelverbinding

Op Linkeroever zijn sinds kort de graafwerken begonnen voor de aanleg van de Scheldetunnel, een cruciale schakel in de bouw van de Oosterweelverbinding, die de Antwerpse Ring moet sluiten. De grond daar bevatte zeer hoge concentraties PFOS, dat dreigde vrij te komen door de werkzaamheden, ontdekte milieuactivist Thomas Goorden. Via berichten op sociale media bracht hij de zware vervuiling eind april als eerste onder de aandacht.

Sindsdien volgen de onthullingen elkaar in hoog tempo op. De wetenschap bleek al jaren op de hoogte te zijn. Tien jaar geleden al mat Wendy D’Hollander tijdens haar promotieonderzoek zeer hoge concentraties PFOS in de omgeving van de 3M-fabriek, vertelde ze onlangs in De Standaard: tot drie keer de waarde die destijds in Europa als veilig werd beschouwd. De hoge concentraties die werden aangetroffen in onder meer pissebedden, wormen en mezen, vertelde bioloog Lieven Bervoets, ook in De Standaard, „behoren tot de hoogste ooit gerapporteerd in de wetenschappelijke literatuur”. De resultaten werden op internationale wetenschappelijke congressen gepresenteerd en D’Hollander nam contact op met de toenmalige burgemeester. Maar bewoners werden nooit ingelicht.

Dat gebeurde ook niet toen, in 2018, bodemstalen een PFOS-concentratie van tot acht keer de norm bevatten – een norm die bovendien veel minder streng is dan in Nederland. Ook in eieren van kippen van bewoners lagen de concentraties boven de Europese consumptienorm. De concentratie neemt verder weg van de fabriek sterk af, maar deze week bleek het toch geen puur Antwerps probleem: bijna overal in Vlaams water – van beken tot rivieren en kanalen – piekt het PFOS-gehalte boven de milieunormen, ontdekte het programma Pano. Enkele meetpunten lagen vlakbij de Nederlandse grens.

Een intens maandje

Actiegroep Grondrecht werd een kleine maand geleden opgericht door burgers uit de omgeving, die elkaar daarvoor niet kenden. Het is een „intens” maandje geweest, vertelt Mieke Windey: „We maken ons zorgen. Is het gezond voor onze kinderen om hier te blijven? Moeten we ons zorgen maken als ze op school in de zandbak spelen? Op dit moment weten we dat gewoon niet.”

Grondrecht eist een onafhankelijk bodemonderzoek in de ruime omgeving, om te bepalen tot hoe ver de vervuiling precies reikt. Ook hoopt Grondrecht dat het bloed van omwonenden kan worden afgenomen om de schade vast te stellen. Maar hun vertrouwen in de politiek is inmiddels wel weg, vertellen de twee leden.

Eind vorige week kwam naar buiten dat het persbericht waarin omwonenden werden gewaarschuwd voor de PFOS-vervuiling in 2017 al klaar lag. Ministers in de vorige Vlaamse regering waren op de hoogte, net als de Antwerpse burgemeester Bart De Wever en bouwbedrijf Lantis – voorheen BAM – dat de Oosterweeldeverbinding bouwt. Of ook de huidige – groene – burgemeester van Zwijndrecht op de hoogte was, is nog niet duidelijk. Wel dat de Vlaamse afvalstoffenmaatschappij Ovam kort voor publicatie bezwaar maakte omdat het persbericht tot „concrete vragen van verontruste inwoners” zou leiden. Ovam betoogde op basis van een – zo blijkt nu – gedateerd onderzoek dat de aangetroffen concentraties wel degelijk onder de norm bleven. Het persbericht werd begraven.

Parlementair onderzoek

Wie welke politieke verantwoordelijkheid draagt, moet duidelijk worden in de parlementaire commissie waar het Vlaams Parlement inmiddels voor gestemd heeft. Windey en Reunes zien alvast één duidelijke reden waarom men de vervuiling liever niet te veel aandacht gaf: de omstreden Oosterweelverbinding, waarvan de bouw al jaren voortsleept, en die voor de stad en haven een belangrijke economische rol speelt. Een paar kilometer verderop wordt daar nog altijd gestaag aan doorgewerkt. Windey: „Terwijl nog altijd niet duidelijk is welk effect dit heeft: op buurtbewoners, maar ook op de arbeiders die daar aan het werk zijn alsof er niets aan de hand is. De economie gaat blijkbaar boven onze gezondheid.”

Een van de bewoners van Zwijndrecht heeft inmiddels een klacht ingediend tegen 3M, waardoor naast een parlementair onderzoek ook een gerechtelijk onderzoek is geopend. In de tussentijd is bewoners in een straal van vijf kilometer om de 3M-fabriek gevraagd geen eieren van eigen kip meer te eten. In een straal van anderhalve kilometer worden bewoners gemaand niet te veel zelfgeteelde groenten te eten. Voor Sascha Reunes komt die boodschap wat laat: „We hebben net een moestuin aangelegd. Ik weet niet of we onze sla, tomaatjes en pompoenen nog wel moeten opeten. En al helemaal niet hoe ik dat aan mijn twee kinderen moet gaan uitleggen.”