De Toeslagenaffaire is ontstaan uit institutioneel racisme

De Toeslagenaffaire laat zien dat Nederland een probleem heeft met het expliciet benoemen van racisme. In de kern gaat het schandaal over discriminatie door de Belastingdienst van Nederlandse burgers met een migratieachtergrond.

Veel analyses spreken echter over een maatschappelijke trend van een lage fraudetolerantie, geïnstitutionaliseerd wantrouwen van burgers en het ontbreken van een gedeeld verantwoordelijkheidsgevoel. De commissie-Donner had het zelfs over „institutionele vooringenomenheid”. Dit gaat allemaal voorbij aan het gegeven dat het overgrote deel van de tienduizenden slachtoffers een migratieachtergrond heeft of een partner heeft met zo’n achtergrond.

Schril contrast

Het niet expliciet benoemen van de etnische component van de Toeslagenaffaire staat in schril contrast met de decennialange etnische obsessie van Nederland in media, politiek en bestuur.

Tijdens de verhoren van de Parlementaire ondervragingscommissie deden betrokkenen er alles aan om de misstanden te wijten aan klassieke bestuurskundige problemen, zoals de kloof tussen beleid en uitvoering, de afstand tussen de verantwoordelijke ministeries en de ambtelijke leemlaag waarin informatie bleef hangen.

Lees ook: Herstel de verstoorde relatie tussen ambtenaren en politici

Het rapport Ongekend onrecht was snoeihard. Toch blijft het onbevredigend dat de thema’s discriminatie en racisme niet waren meegenomen in het onderzoek. Het argument was dat er al een onderzoek over het gebruik van de tweede nationaliteit liep vanuit de Autoriteit Persoonsgegevens (AP). Dit onderzoek had echter een technisch karakter en richtte zich uitsluitend op de processen binnen de Belastingdienst.

De AP concludeerde dat de Belastingdienst discrimineerde door het onrechtmatig gebruik van de dubbele nationaliteit bij de verwerking van de toeslagen, maar dat er geen sprake was van etnisch profileren. Tijdens het Kamerdebat, op 19 januari, wees premier Rutte nadrukkelijk op dit onderscheid, omdat hij „precies” wilde blijven.

Hoe komt het dat mensen verschillend behandeld worden door de overheid?

Het scherpe onderscheid tussen etnisch profileren en discrimineren dat de Autoriteit Persoonsgegevens hanteert, raakt in de context van de Toeslagenaffaire kant nog wal. Er is een nauw verband tussen ras, etniciteit en nationaliteit. Een geregistreerde tweede nationaliteit op basis van landen als Marokko, Turkije en Suriname is wel degelijk een proxy voor etniciteit. Vooral in de Nederlandse context, waar het beleidsdiscours over ‘etnische minderheden’ al decennialang gericht is op doelgroepen uit deze klassieke immigratielanden en het maatschappelijk debat over de dubbele nationaliteit vooral deze landen betreft.

Een belangrijke vraag die onder de Toeslagenaffaire ligt is hoe het komt dat groepen mensen verschillend werden behandeld door de overheid. Dit is in essentie een politieke vraag omdat politiek in de kern om het verdelingsvraagstuk gaat.

Lees ook dit interview van Guus Valk en Titia Ketelaar met de Nationale Ombudsman: Nationale Ombudsman ziet etnisch profileren in alle lagen van de overheid

Binnen een context van schaarse sociale voorzieningen is niet alles mogelijk en daarom dienen er politieke keuzes gemaakt te worden over wie recht heeft op sociale voorzieningen. De focus op dubbele nationaliteit als selectiecriterium heeft daarom een politiek karakter en kan niet los worden gezien van de toenemende selectiviteit van de verzorgingsstaat.

Sociale zorg had in de naoorlogse verzorgingsstaat een universeel karakter, maar heeft eigenlijk een lange geschiedenis van selectiviteit en uitsluitingsmechanismen. In de vroegere armenzorg werden al keuzes gemaakt tussen lokale armen en ‘vreemde’ armen. De ‘vreemde’ armen van weleer waren de rondtrekkende armen, oftewel de binnenlandse migranten.

Verknoopt

De ‘vreemden’ van vandaag zijn migranten die buiten de grenzen van de nationale staat vallen. Discussies over de sociale zekerheid gaan ook altijd gepaard met stereotype beelden van oneigenlijk gebruik door ‘frauderende en calculerende buitenlanders’. Het is geen wonder dat verzorgingsstaatbeleid en nationale discussies over migratie en integratie met elkaar verknoopt zijn geraakt.

Migranten en hun kinderen zijn, in het geval van de Nederlandse nationaliteit, echter moeilijk te traceren in een gedigitaliseerde publieke dienstverlening. De selectie op basis van een dubbele nationaliteit dient in dat licht gezien te worden. Het is een handhavingsmechanisme van een sociaal stelsel dat onder druk staat en zich richt op de uitsluiting van mensen die, volgens politieke actoren, een risico kunnen opleveren voor de continuïteit en houdbaarheid van de nationale verzorgingsstaat.

Deze toename van selectiviteit is niet nieuw en kan niet los worden gezien van de komst en permanente verblijf van migrantengroepen. Al sinds het begin van de jaren negentig staat het verzorgingsstaatbeleid in het teken van activering, repressie en normatieve noties over het recht op sociale zekerheid. De toeslagenaffaire laat wel zien dat er sprake is van een verharding van dit beleid.

De Tweede Kamer stemde in februari in met een parlementaire enquête omdat de ondervragingscommissie lang niet alles heeft onderzocht en de onderste steen nog niet boven is. Het ongekende onrecht verdient het zwaarste controlemiddel van de Tweede Kamer en het is van belang om dit keer goed zicht te krijgen op de politieke achtergronden van de ontwikkeling van risicoprofielen op basis van een dubbele nationaliteit.

Bestuurders en politici verstoppen zich maar al te graag achter ingewikkelde geautomatiseerde processen, maar het algoritmisch bestuur heeft natuurlijk ook een politieke dimensie van beleidsprioriteiten.