Het klimaatdebat zet de Europese landbouw vol in de schijnwerpers

Het gebeurt niet zo heel vaak dat Europese wetgeving Tiktok of Instagram bereikt. Maar in oktober regende het opeens memes over een van de belangrijkste onderdelen van Europees beleid. Je zag een jongen die zichzelf op de piano begeleidde, terwijl hij de gebreken ervan bezong. Een meisje dat al dansend haar teleurstelling uitbeeldde. Onder de hashtag #withdrawthecap keerden duizenden jongeren zich tegen een van de pijlers van de Europese Unie: het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB, in het Engels: CAP). „Omdat de media hier niet over berichten, moeten wij sociale media overspoelen met deze hashtag”, sprak ’s werelds bekendste klimaatactivist Greta Thunberg haar miljoenen volgers in een video toe.

Dat het Europese landbouwbeleid protest oproept is niets nieuws. Iedereen kent de beelden van tractoren die door Brussel trekken, boeren die Europese gebouwen met strobalen bekogelen en met melk onderspuiten. Maar voor het eerst in de 53-jarige geschiedenis kwam het GLB ook van een totaal andere kant onder vuur te liggen: een groeiende groep klimaatactivisten, die zich online en op demonstraties in verschillende EU-landen fel tegen de verdelingsmethode voor Europese landbouwsubsidies keerden.

Landbouw, zien ze in Brussel, is naar de frontlinie gedrongen in de discussie over de Europese klimaatambities. Online, maar ook op straat, waar protesterende boeren soms letterlijk tegenover klimaatactivisten staan. En dat is een voorproefje van de botsingen die de komende jaren zullen volgen, als de ambitieuze klimaatdoelen steeds concreter worden.

Deze week probeerden landbouwministers en Europarlementariërs in Brussel het eens te worden over de verdeling van de landbouwsubsidies voor de komende jaren. Vrijdag mislukte het overleg, omdat de partijen het niet eens konden worden over het tempo van de vergroening. In juni praat men verder over een pakket dat het beleid tot eind 2027 vast moet leggen – wat de druk vergroot om extra groene eisen niet uit te stellen. En, erkent ook de voor klimaatbeleid verantwoordelijke Eurocommissaris Frans Timmermans: zonder een radicale verandering van het landbouwbeleid is het verwerkelijken van de ‘Green Deal’ onmogelijk. „Ons algehele succes hangt af van landbouw”, benadrukte Timmermans onlangs tijdens een webinar. Maar de moeizaamheid die het bijsturen van het landbouwbeleid nu kenmerkt, geeft te denken voor het succes van alle ingrijpende klimaatmaatregelen die nog zullen volgen.

Lees ook: Nu Europa een leidende rol in klimaatbeleid wil spelen, zijn de landbouwsubsidies een hoofdpijndossier

Van alle hypertechnische en bureaucratische onderhandelingen die in Brussel dagelijks plaatsvinden, zijn die over de vernieuwing van het landbouwbeleid traditioneel het ondoorgrondelijkst. Landbouw gaat over ‘hectarepremies’, ‘marktordeningsreguleringen’ en ‘interventiebesluiten’. Publieke aandacht ervoor is doorgaans gering, politiek pikant wordt het zelden. En dat terwijl nog altijd het grootste deel van het Europese geld aan landbouwsubsidies opgaat: jaarlijks zo’n 65 miljard.

EU-ambtenaren erkennen dat de traditioneel machtige landbouwafdeling van de Europese Commissie en de experts van de lidstaten de dichte nevel rond de onderhandelingen eigenlijk wel best vonden. „Ze zaten niet zo te wachten op pottenkijkers”, zegt een EU-ambtenaar. De landbouwdiscussie was zo complex, die kon je maar beter aan de deskundigen overlaten.

Dat de discussie nu zo fel en in alle openbaarheid gevoerd wordt, is daarom niet minder dan een revolutie. „De opkomst van de klimaatbeweging heeft dit gesprek radicaal veranderd”, zegt Alan Matthews, emeritus hoogleraar Europees landbouwbeleid in Dublin, die de onderhandelingen al decennia volgt. „Er zijn opeens allerlei nieuwe spelers opgestaan die ook een rol opeisen en een heel ander perspectief aan de discussie toevoegen.”

„Voorheen werd dit volledig in handen gelegd van de direct betrokkenen: de landbouwministers, de landbouwcommissie in het Europarlement en de landbouwcommissaris in de Commissie”, zegt ook Timmermans in een verklaring. „Alle boeren wisten precies waar het over ging en welke belangen er op het spel stonden, maar de buitenwereld zag alleen af en toe boze boeren met trekkers de straat op gaan. Dat is nu echt veranderd. Mede dankzij de klimaatbeweging is veel breder in de samenleving duidelijk geworden hoe belangrijk landbouw is om ons klimaat weer gezond te krijgen.” Landbouw speelt bovendien steeds duidelijker een cruciale rol in de dramatische achteruitgang van biodiversiteit en de stikstofproblemen in verschillende EU-landen.

Lees ook Europa moet schoner en groener. Nu écht, zo wil de Commissie

Greta Thunberg aan tafel

Makkelijker maakt dat de onderhandelingen allerminst. Het argument van Europese voedselzekerheid, in de jaren vijftig aanleiding het systeem van subsidies op te tuigen, vindt juist na corona nog altijd veel weerklank. Maar vooral stuiten strengere groene eisen op gevestigde belangen; van boeren die profiteren van het huidige stelsel of juist nu al nauwelijks kunnen rondkomen. En daarmee op overheden die er weinig voor voelen een uitgesproken groep kiezers tegen zich in het harnas te jagen.

Tijdens een persconferentie deed de Duitse landbouwminister Julia Klöckner in november weinig moeite haar irritatie te verbergen. Ze stond „versteld” en was „uiterst verontrust” over recente uitspraken van Timmermans. Die waren „totale onzin” en „respectloos”. Dat het zo openlijk knetterde tussen de minister van het toen voorzittende EU-land en de Eurocommissaris was opvallend. Maar dat waren de uitspraken waarop Klöckner reageerde ook. In een interview had Timmermans openlijk gesuggereerd de plannen voor landbouwhervorming in te trekken, als de groene ambities tijdens de onderhandelingen met het Europarlement en de lidstaten te veel zouden verwateren.

De strijd voor de vergroening van Europa

Deze podcast luister je ook in onze app

Timmermans dreigde daarmee te doen waartoe klimaatactivisten hem al een tijdje opriepen: een eerder opgesteld landbouwplan vervangen door een radicale, véél groenere variant. „Het was alsof Greta opeens zelf het woord voerde”, snuift een EU-diplomaat. Zijn dreigement zou Timmermans uiteindelijk niet uitvoeren, maar de afgelopen maanden sprak hij wel uitvoerig met kopstukken uit de jongerenklimaatbeweging, onder wie Thunberg.

„Dat de Commissie hen zoveel aandacht heeft gegeven is heel uitzonderlijk”, zegt Matthews. Het is volgens hem tenminste deels een bewuste strategie. „Ze hebben de klimaatbeweging echt ingezet om druk te zetten op lidstaten, om de eigen groene ambities niet te laten verwateren. Maar die strategie is niet zonder risico. Want als hun eisen niet worden ingewilligd, zie je hoe fel activisten naar Timmermans uithalen.”

Groene politici, ngo’s én Thunberg tonen zich deze week inderdaad teleurgesteld. Van de subsidies wordt naar verwachting wel een groter bedrag gereserveerd voor ‘groene’ landbouw, maar zowel het aandeel (zo’n 25 procent) als de precieze voorwaarden zijn volgens critici onvoldoende. Andere betrokkenen zeggen juist dat het eindresultaat onder druk van de klimaatbeweging wel degelijk ‘groener’ zal worden. „Als je slogan is dat het hele landbouwplan van tafel moet, zul je nooit tevreden zijn”, zegt een EU-ambtenaar.

Zo toont de landbouwdiscussie ook de lastige taak waarvoor Europa nu staat, geconfronteerd met verschillende groepen mondige burgers. Terwijl het tempo voor de een niet hoog genoeg kan zijn, verzet een aanzienlijk deel zich juist fel tegen aanpassingen die pijn gaan doen.

‘Tipping point’

In alle gesprekken die Maximilian Herzog de afgelopen maanden met de Europese Commissie voerde, was er maar één iemand die volgens hem de „ernst van het landbouwprobleem” echt erkende: Frans Timmermans. „Dat was best verfrissend”, zegt Herzog (23), betrokken bij de Duitse klimaatjongeren Fridays for Future. „Hij erkende tegenover ons: waar het nu op uit draait, is onvoldoende en hiermee riskeren we nog altijd het tipping point te overschrijden van wat de natuur aankan.” Herzog valt even stil. „Dat gaf hij gewoon toe! Dus meer dan anderen ziet hij de ernst. Maar dat hij vervolgens niet bereid is conclusies te trekken, is enorm teleurstellend.”

Zelf wist Herzog tot voor kort nauwelijks iets van Europees landbouwbeleid. Toen hij zich er vorig jaar in ging verdiepen was hij „verbijsterd”. „Hoe kunnen we zoveel miljarden belastinggeld geven aan iets dat de biodiversiteit zo beschadigt, en waardoor ook zoveel boeren tegelijk in hun bestaan keihard geraakt worden?”

Hij wil maar zeggen: eigenlijk zouden de klimaatjongeren en boeren samen op de barricaden moeten staan. Maar dat gebeurt zelden. Integendeel: juist het thema landbouw leidt in Europa tot een groeiende kloof, tussen stad en platteland, tussen boeren die zich gemarginaliseerd voelen en klimaatactivisten die het tempo van verandering veel te traag vinden. „Ik heb daarover grote zorgen, en dat zeg ik als burger”, zegt Matthews. „De politieke risico’s zijn groot. Je kunt boeren niet alleen vervreemden van het GLB, maar ook van de democratie en ze in de armen drijven van extremistische politici. Iets daarvan zie je al in Duitsland en Frankrijk gebeuren.”

Daarom is het volgens Matthews cruciaal boeren iets te bieden in ruil voor vergroening. Dit is ook wat het nieuwe landbouwplan belooft: meer financiële prikkels voor boeren die willen vergroenen. Critici vinden de eisen boterzacht en spreken van greenwashing.

„Het is glashelder dat dit niet alleen op de schouders van de boeren kan komen te liggen; we hebben de boeren nodig, meer dan ooit”, aldus Timmermans. „Maar het is ook glashelder dat een breuk met het verleden dringend gewenst is.”

Update 28-05-2021: Vrijdagochtend werd duidelijk dat de onderhandelingen over het landbouwbeleid zijn mislukt en in juni verder gaan. Dat is hierboven aangepast.