Staatskaping dwingt Den Haag tot scherpere morele koers

Een ongebruikelijk felle Mark Rutte gebruikte maandag, tijdens een EU-top in Brussel, grote woorden om de kaping van een Ryanair-vliegtuig door Wit-Rusland te veroordelen. „Dit is in alle opzichten zonder precedent”, zei Rutte ’s nachts in Brussel nadat EU-leiders harde maatregelen tegen Wit-Rusland hadden afgekondigd. „Het is een flagrante schending van alles wat betamelijk is tussen beschaafde landen.”

Rutte erkende impliciet dat hij zondag, een dag eerder, mogelijk te koel had gereageerd. Toen andere, vooral Oost-Europese regeringsleiders al urenlang uiting hadden gegeven aan hun verontwaardiging riep de Nederlandse premier op tot een onderzoek naar „het schenden van internationale luchtvaartregels”. Maandag voerde Rutte ter verdediging aan dat hij de gedwongen landing van het toestel in Minsk en de daaropvolgende arrestatie van de Wit-Russische dissident Roman Pratasevitsj, aan boord met zijn vriendin en onderweg naar Vilnius, in eerste instantie niet kon geloven: „Toen ik het las, dacht ik: het kan niet waar zijn.” Maar maandag wist Rutte het zeker: het is wel waar.

Boze buitenwereld

En zo rolt de boze buitenwereld, zes jaar na het neerhalen van de MH17 boven Oekraïne met een Russische raket, opnieuw de Nederlandse huiskamers binnen. Het MH17-trauma gaf Rutte volgens ingewijden een „extra emotionele impuls”. Dit gaat, zo benadrukte Rutte zelf ook, om meer dan het lot van Pratasevitsj alleen; het gaat om het in gevaar brengen, in strijd met alle internationale luchtvaartakkoorden, van een heel vliegtuig, waarin ook Nederlanders hadden kunnen zitten. Rutte: „Stel je voor dat er paniek was uitgebroken in de cockpit en dat het vliegtuig in de problemen was gekomen?”

Lees ook: De column van Luuk van Middelaar over Wit-Rusland

Bij Nederland overheerst bij internationale spanningen doorgaans het ongemak, en vooral de wens om de sfeer goed te houden in het belang van handel en economische voorspoed. „Wij zijn neutraal in deze kwestie en het is een commercieel project”, zei Rutte vorige week nog over Nord Stream 2, de pijplijn die de EU volgens critici verder afhankelijk gaat maken van gas en dus ook van Russische invloed. Bij de MH17-ramp in 2014 kwamen 196 Nederlanders om, er volgden sancties en een internationaal onderzoek, maar Nord Stream 2 kan wat Nederland betreft nog steeds doorgang vinden – ondanks de breed gedeelde kritiek dat de EU Rusland hiermee een groot geopolitiek wapen geeft: een gaskraan die de Russische president Poetin open, maar ook weer dicht kan draaien.

Tegen heug en meug dwingt de groeiende schaamteloosheid van autoritaire leiders als Aleksandr Loekasjenko Nederland tot steeds scherpere stellingname. „Ik denk dat we te lang hebben weggekeken”, zei Sigrid Kaag (D66) dinsdag, op haar eerste dag als opvolger van Stef Blok als demissionair minister van Buitenlandse Zaken. Vrijdag hebben Rutte en Kaag in Den Haag een gesprek met oppositieleider Svetlana Tichanovskaja. Een dag eerder heeft Kaag een informele bijeenkomst met andere Europese buitenlandministers. Wat haar betreft moet Loekasjenko de komende tijd stevig onder druk worden gezet. „Wij zullen er strak in zitten”, zei ze dinsdag. Ze sprak ook het „vermoeden” uit dat Rusland op de hoogte moet zijn geweest van de Wit-Russische actie, al ontbreken daar harde bewijzen voor. „We hebben sterke vermoedens”, zei Rutte al op de EU-top.

Eerst stilte, toen felle afkeuring

Ook politieke partijen in Den Haag spraken zich de afgelopen dagen in felle bewoordingen uit. Maar er was aanvankelijk ook veel stilte, vooral in de hoek van eurokritische partijen die geneigd zijn sympathie te voelen voor autoritaire leiders die de EU een hak willen zetten. Dinsdag verklaarde JA21 dat de kaping „een daad van staatsterrorisme” is. „We zijn blij dat de Nederlandse regering de harde lijn ondersteunt”, aldus Kamerlid Derk Jan Eppink. Ook PVV’er Raymond de Roon noemt het „verwerpelijk en streng te veroordelen dat Loekasjenko een blogger heeft binnengehengeld”. FVD zei niets over de kwestie.

Terwijl luchtvaartbedrijven uit andere EU-landen in rap tempo besloten om niet meer boven Wit-Rusland te vliegen, verklaarde KLM maandagochtend dat het hiermee doorgaat, ondanks de kaping. „We hebben al onze bronnen geraadpleegd, inclusief de overheid, en hebben onze risicobeoordeling uitgevoerd”, liet een KLM-woordvoerder weten aan de NOS.

Lees ook: Vliegen boven conflictgebieden is niet goed geregeld

Pijnlijk diplomatiek probleem

Maar kort na de verklaring werd al snel duidelijk dat hier een voor Rutte diplomatiek pijnlijk probleem dreigde te ontstaan, zo niet een Europees schandaal: moest hij nu op de EU-top gaan vertellen dat ‘zijn’ KLM de Europese eendracht inzake Wit-Rusland zou gaan doorkruisen?

Maandagavond maakte Rutte al voor de top duidelijk dat KLM wat hem betreft in het gareel moest. „Hoewel wij onze luchtvaartmaatschappijen wettelijk niet kunnen verbieden om naar en over Wit-Rusland te vliegen, moeten we er bij hen op aandringen om vooralsnog het Wit-Russische luchtruim te vermijden.”

Een bijzonder statement, omdat de liberaal Rutte bedrijven nooit graag vertelt wat ze al dan niet moeten doen. Kort daarop verklaarde KLM zich te zullen schikken naar de oproep van de premier, al blijft de vliegmaatschappij van mening dat er na het incident zondag geen gevaar is voor herhaling. „Er is geen dwingende reden om vluchten van KLM boven Wit-Rusland op te schorten.”

Wat Rutte betreft is die er dus wel. Is de dominee terrein aan het winnen op de koopman in het Nederlandse buitenlandbeleid? De premier verwerpt „de suggestie dat die spanning bestaat” tussen mensenrechten en handel drijven. Rutte: „Nederland is toch ook het land van Hugo de Groot, van mensenrechten, het land dat al sinds de 17e eeuw een veilige thuishaven probeert te bieden aan mensen die voor onderdrukking op de vlucht zijn.” Tijdens de top had hij gemerkt – „niet alleen bij mezelf maar bij alle collega’s” – dat door Wit-Rusland „echt alle grenzen” overschreden zijn. „Als je hier niet opgewonden van raakt, moet je een ander vak kiezen.”

Of hij KLM actief had benaderd om in te binden, wilde Rutte niet zeggen. „Over al dat soort contacten zeg ik nooit iets. Maar KLM heeft heel duidelijk gereageerd op wat ik op de EU-top zei tijdens de persconferentie.” Dat was ook „de hoop” geweest van de premier: dat de vliegmaatschappij de boodschap zou oppikken.

Had het gedraal van KLM hem geërgerd? „Nee, helemaal niet.”