Srecko Horvat is geen filosoof die de wereld vanuit zijn studeerkamer beschrijft. Een paar jaar geleden was hij bij de protesten tegen de bijeenkomst van de G20 in Hamburg en reisde hij als ‘catastrofetoerist’ naar Tsjernobyl. Ook politiek is hij actief, in diverse internationale linkse bewegingen.
Schrijven deed hij al veel, over Joegoslavië, Europa in crisis (met de Sloveense filosoof Slavoj Zizek) en over liefde in tijden van revolutie. Hij combineert filosofische analyses met reportages, persoonlijke ervaringen en voorbeelden uit films en series. „Ik kan geen puur abstracte filosofie bedrijven, ik heb die concrete, fysieke ervaring, die protesten en ontmoetingen nodig”, zegt Horvat (1983). Nu is er geen fysieke ontmoeting, hij spreekt noodgedwongen vanuit zijn woning in Zagreb, via een van die grote communicatieplatformen die hij verafschuwt.
In zijn laatste boek, After the Apocalypse, betoogt hij dat de combinatie van klimaatcrisis en nucleaire risico’s de mensheid voor de keuze stelt tussen een radicale ‘heruitvinding’ van de wereld en uitroeiing. Ondanks het zware thema en grote denkers die aan bod komen, is het tamelijk dunne boek ook wel speels, met aardig wat (zwarte) humor. De toegankelijkheid wordt nog vergroot doordat hij ook gebeurtenissen uit zijn eigen leven beschrijft. Het manuscript had hij net ingeleverd bij zijn uitgever toen de berichten over een epidemie in China begonnen door te dringen.
„Ik moest het manuscript herschrijven, maar de pandemie past in de algemene lijn van het boek. Die pandemie liet zien wat verkeerd is in onze maatschappijen, bijvoorbeeld als het gaat om gezondheidszorg. Maar de coronacrisis is ook een versneller van bepaalde trends. Al voor de pandemie was ik bezorgd over de snelle ontwikkeling van technologie; zonder overdrijving kun je zeggen dat we mechanische slaven worden. Thuiswerken, dating op afstand, al onze handelingen worden digitaal en wat me verontrust is dat allerlei activiteiten in handelswaar worden veranderd.”
De titel van uw boek is ‘After the Apocalypse’. Hoe kunnen we dat nu al zijn?
„De apocalyps wordt meestal gelijkgesteld met het einde van de wereld, maar dat klopt niet. In het Grieks en in de Bijbel is het een openbaring of aankondiging. Catastrofale gebeurtenissen, zoals de pandemie, of aardbevingen zoals hier in Kroatië, vulkaanuitbarstingen, sprinkhanenplagen, zijn openbaringen. Die vertellen dat de wereld nog niet beëindigd is, maar dat we in de eindtijd leven.
„Een belangrijke inspiratiebron voor mij was de filosoof Günther Anders. Hij had als belangrijkste stelling dat we na Hiroshima niet in staat zijn om te ‘ontleren’ wat mensen hadden geleerd: een atoombom maken. Ik beweer dat we nu in een nog gevaarlijkere tijd leven waar we een botsing tussen de klimaatcrisis en het nucleaire tijdperk meemaken. Dat zie je op verschillende plekken. De Japanse regering heeft net besloten afvalwater van Fukushima in de oceaan te lozen. Op de Marshalleilanden, waar de VS kernproeven hielden, dreigt het nucleaire afval in de oceaan te verdwijnen door de zeespiegelstijging.”
Die dreiging van kernwapens en kernafval leeft niet meer zo sterk.
„Ik heb Tsjernobyl bezocht, als toerist weliswaar, maar het boeide me. Ik zag de commodificatie van de apocalyps, met souvenirs, T-shirts, wodka et cetera. Maar je wordt er daar ook aan herinnerd dat de effecten van radioactiviteit duizenden jaren aanhouden. Wat gebeurt er over honderd jaar? Het klopt dat kernenergie niet meer zo in de belangstelling van linkse politici staat, zoals in de jaren zeventig en tachtig. Dit onderwerp moet echt aan dat van de klimaatcrisis worden verbonden. Ik ben sceptisch over de bewering dat kernenergie veiliger is en dus een oplossing kan bieden. Je hoeft maar een Tsjernobyl of Fukushima te hebben om er een puinhoop van te maken. Radioactiviteit kent geen tijd of ruimte. Wat als er een aardbeving komt? De klimaatcrisis maakt kerncentrales ook kwetsbaarder, voor bijvoorbeeld overstromingen. En nu zijn veiligere opties beschikbaar, zoals zonne- en windenergie.”
U schetst een overwegend somber beeld. Maar vooruitgangsdenkers als Steven Pinker stellen dat de mensheid het nooit beter heeft gehad. Wat zien zij over het hoofd?
„Ik denk dat er niets ergers is dan dit soort optimisme. Ik verkies Walter Benjamin boven Pinker. Benjamin was een van de eersten die opmerkte dat vooruitgang en catastrofe twee kanten van dezelfde medaille zijn. Paul Virilio zei dat met de uitvinding van het schip ook de schipbreuk werd uitgevonden. Kernenergie en kernwapens gaan ook hand in hand. Vooruitgang betekent vooral groei van het bbp, meestal meer wegen en auto’s, meer consumptie. Er lijkt nu een zekere vooruitgang te zijn omdat vervuilende auto’s vervangen worden door elektrische exemplaren. Maar vergeef me dat ik de spelbreker ben. Waarom auto’s? Zijn treinen niet beter? Dat je nu een Tesla in bitcoin kunt betalen, betekent geen enorme vooruitgang. Want het minen van bitcoin kost nu eenmaal enorm veel energie. [Na dit interview besloot Tesla af te zien van betaling in bitcoin, red.]
„Er zijn veel contradicties op dit vlak, ook in linkse voorstellen. Met de Green New Deal, die ik steun, blijft de vraag hoe we verhinderen dat we terechtkomen in een soort ‘groen kapitalisme’. Het concept van vooruitgang is in zijn oorsprong sterk verbonden aan de uitbreiding van kapitalisme.”
Maar kapitalisme heeft toch niet het monopolie op fenomenen als de vernietiging van het milieu en het creëren van ongelijkheid?
„Nee, zeker niet. Als je 10.000 jaar teruggaat, dan zie je dat mensen al de natuur vernietigden. En socialistische landen als de Sovjet-Unie en Joegoslavië waren zwaar geïndustrialiseerd. Maar ik heb bezwaren tegen het idee dat het mensen als zodanig zijn die al die grote problemen veroorzaken. Dat zit in de term antropoceen, met het idee dat mensen de planeet vernietigen. Daar heb ik veel kritiek op, want ik denk niet dat de arbeidersklasse of de armen in ontwikkelingslanden deze vernietiging verweten kan worden.
„Kapitalisme is daar verantwoordelijk voor. Dat berust op expansie, het onttrekken van waarde en uitbuiting van mensen, dieren of de natuur. Op dit moment is er geen volwaardig alternatief systeem. Je kunt denken aan communisme, socialisme, anarchisme, municipalisme. Ik denk dat geen daarvan het echte antwoord is, maar dat er een combinatie nodig is. En het is zelfs niet gezegd dat wat er na het kapitalisme komt beter is, het kan slechter zijn.”
Misschien zijn er ook positieve ontwikkelingen. Veel denkers, zelfs economen, roepen op om meer op de lange termijn te letten. Stelt dat u gerust?
„Het langetermijnperspectief ziet er niet goed uit, als je de wetenschap bekijkt. Daarom hebben we langetermijnplannen nodig. Landen die nu succesvol zijn hebben die. Neem China, waar ik veel kritiek op heb als het gaat om democratie en dergelijke. Maar er zijn daar miljoenen mensen uit de armoede gehaald. De socialistische landen hadden vijfjarenplannen, dat soort ideeën worden nu verworpen. Maar we moeten dat soort plannen hebben. Misschien kunnen we op de lange termijn zelfs afkomen van het antropocentrische, narcistische idee dat wij als mensen de grootste en belangrijkste wezens zijn in het universum. We zijn maar een krasje op de aarde, ook al drukken we er nu ons stempel op. Dat geeft me hoop.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2020/05/data58541085-d451de.jpg)
In uw boek zit ook de mogelijkheid van een verlossing. Er is een radicale heruitvinding van de wereld nodig. Hoe gaat dat gebeuren?
„In plaats van alleen maar grote woorden te gebruiken, denk ik dat de pandemie heeft laten zien dat we verandering in ons dagelijks leven moeten doorvoeren. Meer mensen realiseren zich dat een goed leven niet per se een leven van consumeren is, maar dat een fijn balkon of een wandeling in de natuur belangrijk is.
„We kunnen niet aan het huidige systeem ontsnappen. Maar ik denk dat veel mensen veranderingen doorvoeren die nu klein lijken, maar over een paar jaar een grote impact kunnen hebben. Net zoals de Zwarte Dood het einde van feodalisme betekende, denk ik dat deze pandemie een grote invloed zal hebben. Ook in de verhouding tussen stad en platteland, onze verhouding met technologie. Hoe het uitpakt weet ik ook niet. De ene dag ben ik pessimistisch, de volgende dag heb ik meer hoop.”
Wat komt er voor u ‘na de apocalyps’?
„Om eerlijk te zijn neem ik een pauze in het schrijven. Het laatste boek was heel zwaar. Ik heb er twee of drie jaar aan gewerkt, ik word er moe van om iedere dag over de apocalyps te moeten spreken. Naast mijn politieke werk wil ik een concreet alternatief ontwikkelen, iets met eigen handen opbouwen. Dat is mijn persoonlijke openbaring. Is het niet ieders droom om als ze wat ouder worden ergens bij de zee te wonen? Ik wil niet tot het einde van mijn leven in een vervuilde stad leven. En ik weet dat het een romantisch idee is. Waarom doen we niet nu iets, in plaats van te wachten op de revolutie?
„Ik wil op het eiland Vis een alternatieve school oprichten, geïnspireerd door onder andere de ideeën van Ivan Illich [die in de jaren zeventig kritiek uit op het ‘schoolse’, autoritaire karakter van veel onderwijs]. Ik zie nu hoe het onderwijs op afstand kinderen beïnvloedt. Tiktok en Instagram verkorten de aandachtsspanne. We willen het schoolgebouw met traditionele technieken bouwen, dat betekent veel handwerk. Alleen maar schrijven is niet voldoende. We moeten iets anders proberen.”