De ‘rechtsbinnen’ van de VVD die nooit minister werd

Het was eind mei 2009, Mark Rutte was al drie jaar VVD-leider en maakte, vond ook het hoofdbestuur, de ene fout na de andere. En nu had hij gezegd dat de ontkenning van de Holocaust niet langer strafbaar moest zijn. Hans van Baalen wist niet wat hij hoorde. Het was midden in de campagne voor de Europese verkiezingen, en híj was de VVD-lijsttrekker. In de peilingen stond de VVD er al slechter voor dan ooit, op 12 zetels – in het Europees Parlement dreigde een halvering.

Van Baalen was op campagne in de buurt van het IJsselmeer. Hij had, vertelde hij later, nauwelijks tijd om na te denken over zijn reactie. Tegen journalisten zei hij dat Ruttes bedoelingen vast en zeker goed waren. Maar dat hij er zelf heel anders over dacht. Antisemieten en racisten moest je berechten.

Het liet volgens VVD’ers zien hoe Van Baalen was: loyaal aan de partij en de leider, maar niet bang. Bij de Europese verkiezingen verloor de VVD niet twee, maar één van de vier zetels. Han ten Broeke, in die tijd Tweede Kamerlid voor de VVD, zag Van Baalen de uitslag op tv presenteren als een overwinning – omdat het verlies meeviel. „En dát werd ook het beeld”, zegt Ten Broeke.

Géén minister

Het was het begin van de wederopstanding van de VVD. Een jaar later won die partij onder leiding van Rutte de Tweede Kamerverkiezingen, na een slimme campagne. Hans van Baalen had graag minister van Buitenlandse Zaken of Defensie willen worden. In Brussel vertelde hij een keer dat hij Rutte had gevraagd of er misschien iets was waardoor hij geen kans maakte. Dan wilde Van Baalen het graag weten en zou hij nergens meer op rekenen. Volgens Rutte was dat niet zo. Maar Van Baalen werd nooit minister.

In de partij ging rond dat Rutte zo’n benoeming niet aandurfde omdat dan zeker weer het verhaal naar boven zou komen dat in 1998 in Vrij Nederland stond: als voorzitter van de studentenclub Pro Patria zou Van Baalen in de jaren zeventig het nationaalsocialistische ‘Horst Wessellied’ hebben gezongen. Hij zou ook ooit Volks-Unie-leider Joop Glimmerveen een brief met steunbetuiging hebben geschreven. Na een onderzoek gaf de VVD hem eerherstel, Van Baalen werd in 1999 Tweede Kamerlid. Maar Rutte zou er niet helemaal gerust op zijn geweest.

Volgens anderen in de VVD speelde dat géén rol. Rutte, die in de partij en bij collega’s uit zijn drie kabinetten bekendstaat als controlfreak, zou Van Baalen te eigenzinnig hebben gevonden, te weinig ‘stuurbaar’.

Van Baalen, die begin jaren negentig nog samen met Rutte in het VVD-hoofdbestuur had gezeten, hield zijn teleurstelling niet voor zich. Maar hij maakte ook geen verbitterde indruk. Tien jaar lang, van 2009 tot 2019, leidde hij de VVD-delegatie in het Europees Parlement. Hij was voorzitter van de Liberale Internationale, tot 2014, en daarna van de Europese liberale partij ALDE.

MH17

Op donderdag 17 juli 2014 werd Van Baalen, in Straatsburg op weg naar het vliegveld, gebeld door de president van Oekraïne, Petro Porosjenko. Hij moest dringend Rutte spreken. Of Van Baalen dat voor hem kon regelen. In Oekraïne was Van Baalen bekendgeworden door zijn optreden op het Majdanplein in Kiev, eerder dat jaar. Van Baalen had daar samen met de Vlaamse liberaal Guy Verhofstadt Oekraïners toegesproken die al maanden aan het protesteren waren tegen de pro-Russische president Viktor Janoekovitsj – die daarna was afgetreden.

Zijn opvolger Porosjenko vertelde op die donderdag dat er een vliegtuig met Nederlanders uit de lucht was gehaald, de MH17. Van Baalen belde Rutte, die met vakantie was in Zuid-Duitsland en ’s avonds terugkeerde naar Nederland.

Op Van Baalens optreden in Oekraïne was felle kritiek gekomen. Hij zou samen met Verhofstadt ‘olie op het vuur’ hebben gegooid. Hij zei later tegen Nieuwsuur dat hij was gebeld door Oekraïners die dachten dat het schieten op de demonstranten zou ophouden als er westerlingen waren. „Dan kun je twee dingen doen”, zei Van Baalen. „Of je neemt een resolutie aan. Of misschien helpt het als er westerlingen zijn.”

Ook dat jaar waren er Europese verkiezingen. Han ten Broeke leidde de campagne. Van Baalen, opnieuw lijsttrekker, belde hem pas over de reis naar Oekraïne toen hij er al bijna was. „Ik kon hem wel door de telefoon trekken”, zegt Ten Broeke. „We hebben er later ook veel gedoe over gehad. Maar zijn besluit stond vast. Hans is nu eenmaal a man in his own right.” De VVD haalde in het Europees Parlemement opnieuw drie zetels.

VVD’er Frits Huffnagel zegt dat Van Baalen zichzelf in discussies „de rechtsbinnen” noemde „Hij was rechts als het ging om migratie, defensie. En hij was kritisch over de VVD, maar wilde er nooit uitstappen. Míj vond hij te links.”

Tot voor kort had Van Baalen nog een kamertje in de gang van de VVD-fractie. Een paar weken geleden had het demissionaire kabinet hem nog benoemd tot lid van de Adviesraad Internationale Vraagstukken, die de regering adviseert over buitenlands beleid.

Frits Huffnagel belde hem in die tijd op. Huffnagel had een foto van Van Baalen gezien en vond dat hij er mager en slecht uitzag. Van Baalen vertelde dat hij ziek was geweest, hij had kanker, maar nu ging het goed. „Zodra het weer kon zouden we een biertje gaan drinken. Zoals VVD’ers graag doen: met bitterballen erbij.”

Van Baalen werd zestig jaar. Hij had een vrouw en een zoon.

In zijn partij stond Hans van Baalen bekend als kritisch, eigenzinnig en ‘weinig stuurbaar’. De VVD zou hij nooit verlaten.