Spraken Kamerleden met een deepfake of met een komiek in badjas?

PvdA-Kamerlid Kati Piri had meteen door dat er iets niet in de haak was: „Ik dacht: zit hij daar nou in zijn badjas?”

Vorige week woensdag zou de Vaste Kamercommissie voor Buitenlandse Zaken via een videoverbinding spreken met medewerkers van de Russische oppositieleider Aleksej Navalny. Op een groot scherm in de Thorbeckezaal verschenen twee mannen die zich voorstelden als Ivan Zjdanov (de directeur van anticorruptieorganisatie FBK) en en Navalny’s chefstaf, Leonid Volkov. ‘Zjdanov’ excuseerde zich voor zijn „slechte Engels”. Daarna praatte ‘Volkov’ bijna 45 minuten met de Nederlandse parlementariërs.

Kati Piri spreekt van „het meest bizarre gesprek uit mijn politieke carrière”. ‘Leonid Volkov’ hield een warrige inleiding, vertelt Piri: „Ik dacht: misschien heeft deze man gedronken.” Op concrete vragen van Kamerleden kwam steeds dezelfde wedervraag: „Bent u bereid om net als Navalny in hongerstaking te gaan?” ‘Volkov’ vroeg de Kamerleden om Bitcoins over te maken. Daarna pakte hij een houten geweertje en een roze spaarvarken: „Ik ben een ster op TikTok.” Piri: „Op dat moment kon bijna niemand in de commissie zijn lachen nog inhouden.” De man was een bedrieger, zo zou de Volkskrant later melden.

De gesprekken van Vovan en Lexus worden vaak gebruikt op tv om critici van Poetins regime belachelijk te maken

De nep-Volkov leek als twee druppels water op de echte. Parlementsleden uit Estland, Letland en Litouwen die al eerder met de bedrieger te maken hadden gehad, stellen dat het om een deepfake gaat: een door de computer gegenereerd beeld van Volkovs gezicht. In een gezamenlijke verklaring spraken de Baltische Buitenlandwoordvoerders van een „desinformatie-operaties” met behulp van „artificial intelligence” (AI).

Lees ook: ‘Het is moeilijk een goede deepfake-video te maken’

De nep-Volkov belde ook met het Letse nieuwsprogramma Panorama, zogenaamd met een exclusief nieuwtje. De volgende dag bood verslaggever Ina Strazdina op tv haar excuses aan: de redactie was op het verkeerde been gezet. Panorama was niet de enige: ‘Volkov’ heeft gebeld met Oekraiense parlementsleden, met het Britse conservatieve Lagerhuislid Tom Tugendhat en met Julie Verhaar, waarnemend secretaris-generaal van Amnesty International.

De daders eisten deze week de verantwoordelijkheid op. Vladimir Koeznetsov en Aleksej Stoljarov, beter bekend als ‘Vovan’ en ‘Lexus’, zijn beruchte Russische ‘komieken’ met een lange lijst van slachtoffers, zoals de Poolse president Duda, de Turkse president Erdogan, prins Harry en Elton John. Vovan en Lexus staan naar eigen zeggen in een traditie van neptelefoontjes en ‘practical jokes’.

In de jaren tachtig belde presentator Jack Spijkerman in het radioprogramma ‘De steen en beenshow’ met nietsvermoedende Nederlanders. Deze eeuw tilde de Britse komiek Sacha Baron Cohen het genre naar een nieuwe niveau met typetjes als rapper Ali G., de Kazachse verslaggever Borat en de Oostenrijkse mode-ontwerper Brüno. In 2018 kreeg Baron Cohen, vermomd als de Israëlische ‘kolonel’ en terrorisme-expert Erran Morad, voormalig vice-president Dick Cheney zo ver om zijn ‘waterboard’ te signeren. Vorig jaar lokte actrice Maria Bakalova (Borats ‘dochter’) advocaat en Trump-adviseur Rudy Giuliani (76) naar een hotelkamer, waarna Borat binnenstormde: „Ze is 15. Ze is te oud voor jou!”

Politiek neutraal

Baron Cohens werk is politiek neutraal: voor zijn serie Who is America nam hij zowel Cheney als de democratische presidentskandidaat Bernie Sanders in de maling. De pranks van Vovan en Lexus vallen echter opvallend vaak samen met de belangen van het Kremlin. „Deze twee werken voor de overheid”, zegt Nerijus Maliukevicius van de Universiteit van Vilnius, expert op het gebied van Russische desinformatie. Hun gesprekken worden vaak gebruikt in het Russische tv-nieuws, om critici van Poetins regime belachelijk te maken. „We hebben het niet over pranks, maar over een politieke trolling-campagne”, zegt Maliukevicius.

Dat laatste wordt beaamd door de échte Leonid Volkov. „Er zijn de afgelopen drie maanden namens mij honderden mails verstuurd en vele tientallen telefoontjes gepleegd. Dit is een enorme operatie, die wordt aangestuurd door de geheime diensten.”

Vovan en Lexus zijn erin geslaagd om de geloofwaardigheid van Navalny’s medewerkers te ondermijnen en de aandacht af te leiden waar het echt om draait, zegt Navalny’s stafchef Volkov. „Onze boodschap is: Navalny is vergiftigd en zit ten onrechte vast. Maar waar heeft men het in Europa over? Deepfakes.”

Maar was de nep-Volkov inderdaad het product van een geavanceerd algoritme? Volgens Vovan niet. Het was goed grimeerwerk, zo liet de prankster weten aan de nieuwssite Baltnews: „De deepfakes zijn een verzinsel van hysterische Baltische parlementariërs en van Volkov.” Als bewijs stuurde hij een foto van de zwaar geschminkte Lexus in een badjas, met op tafel een houten geweertje en een roze spaarvarken. „Dat was het beeld”, zegt Kati Piri als ze de foto ziet.

Is het zo gegaan? Hoewel ‘Volkov’ verschillende videogesprekken heeft gevoerd, heeft niemand opnames gemaakt. De Letse parlementariër Rihards Kols tweette een onscherp screenshot – dat niet lijkt op de foto van Lexus, maar op de echte Volkov. Bijna een perfecte match, zegt Navalny’s stafchef: „Maar het gezicht is voller dan dat van mij.”