Hoe wapent Nederland zich tegen het grote muggengevaar?

Nederland krijgt de komende decennia te maken met meer exotische ziekten van virussen die door muggen worden overdragen. Hoe wapent een land zich hiertegen? Dat is onderwerp van een omvangrijke studie van een groot aantal onderzoeksinstellingen. Het project heet One Health PACT en behelst een vierjarig programma waarvoor tien miljoen euro beschikbaar is. Doel: voorspellen wat we kunnen verwachten als onder bepaalde omstandigheden van landgebruik, klimaatverandering en reisgedrag meer muggen in Nederland komen die ziekten kunnen verspreiden die wij eerder niet kenden; Nederlandse muggen die bijvoorbeeld het westnijlvirus verspreiden; of uitheemse muggen die de mens met bijvoorbeeld knokkelkoorts en gele koorts infecteren.

Wat kan Nederland doen om de opmars van deze ziekten te voorkomen, en wat is de beste strategie om ermee om te gaan? Binnen het project One -Health PACT willen tientallen wetenschappers baanbrekend onderzoek verrichten. In het project werken verschillende universiteiten samen, en ook instellingen als Deltares, RIVM en KNMI. Coördinator van het project is Marion Koopmans, hoogleraar virologie in Rotterdam, hoofd van de sectie viruswetenschappen aan het Erasmus Medisch Centrum en nationaal bekend als lid van het OMT tijdens de coronacrisis.

Koopmans: „We hebben in Nederland veel kennis over virussen die door insecten worden overgedragen, over klimaat, muggen, het milieu. De mensen met deze kennis zien elkaar hooguit af en toe op een internationaal congres. Nu brengen we deze kennis samen. We willen systematisch onderzoek doen, dat resulteert in modellen en harde data, waaraan je die modellen kunt ijken. Zodat we vooruit kunnen gaan denken. Zoals we dat met weersverwachtingen ook doen.”

De kennis moet bovendien leiden tot een bewustzijn van risico’s. Koopmans: „Voor Nederland zijn thema’s zoals ziekten door muggen ver weg. We laten ons inenten als we naar de tropen gaan, maar hier denken we er niet over na. Toch zullen deze ziekten vaker voorkomen. We moeten er rekening mee houden. Als we in Nederland bijvoorbeeld meer natte gebieden willen aanleggen om de bodem-daling tegen te gaan, moeten we ook de effecten daarvan op infectieziekten door muggen daarbij betrekken.”

Aan welke knoppen je moet draaien

De uitkomsten van de studies zijn onzeker. „We kunnen eigenlijk nog niks zeggen”, vertelt Eline Boelee, specialist water en gezondheid bij kennisinstituut Deltares. „We zoeken naar een manier om uit te vinden aan welke knoppen je moet draaien om invloed op deze exotische ziekten te krijgen. Is dat het klimaat? De temperatuur? De invloed van andere winden met meer trekvogels die virussen kunnen meebrengen? Het landgebruik? Het reisgedrag van mensen? De import van vee? Hoe zien die knoppen er precies uit? En als je die knoppen eenmaal hebt gevonden: naar welke kant moet je dan draaien en wat gebeurt en dan?”

Volgens watermilieukundige Gertjan Geerling van Deltares bouwen de onderzoekers een „puzzel” waarmee kan worden bepaald welke factoren de grootste risico’s vormen. Geerling: „Sommige onderzoekers kijken naar muggen. Anderen naar virussen. Weer anderen kijken naar hoe het klimaat zich de komende honderd jaar ontwikkelt. Als er meer zomerregens en meer droge periodes ertussen ontstaan, krijgen we in één keer heel veel habitat voor muggen. Maar het kan ook zijn dat Nederland kiest voor een heel andere inrichting van het landschap. Andere onderzoekers toetsen de bevindingen aan de scenario’s die verschillende planbureaus maken over hoe Nederland er over tientallen jaren uit zal zien. Dus: het ergste klimaatscenario hoeft niet ook het ergste scenario te betekenen voor exotische ziekten. Het ergste scenario is waarschijnlijk een combinatie. Wat wij uitzoeken is: wat zijn de ergste combinaties?”

Promovendi

Wie al veel van muggen weten, zijn twee promovendi van de Universiteit Leiden, Louie Krol en Sam Boerlijst. De laatste onderzoekt of muggen de gevreesde virussen goed kunnen opnemen en overdragen, maar ook onder welke omstandigheden of er voldoende muggen zijn om dat virus verder te verspreiden. Wat betekent de hoeveelheid water? Wat is de betekenis van de hoeveelheid voedsel in dat water? Wat doet de temperatuur? En wat is het effect van de hoeveelheid larven? Welke invloed heeft onderlinge concurrentie om voedsel? En wat is het effect van predatie op muggen, bijvoorbeeld door salamanders of vissen in water?

Boerlijst: „We willen alle mogelijke interacties onderzoeken.” Zijn collega Louie Krol kijkt op zijn beurt wat er daadwerkelijk in het landschap gebeurt. Krol zet vallen uit en zoekt verschillende dichtheden en soorten. „Zijn er gebieden waar belachelijk veel meer muggen zijn dan elders? Kunnen we dat verklaren, aan de hand van de hoeveelheid nutriënten in het water? Of zijn in die gebieden simpelweg veel meer plassen water? Of zijn er weinig predatoren, bijvoorbeeld in landbouwgebieden met veel natte plekken waar veel pesticiden zijn gebruikt? Daar kunnen muggen gemakkelijk groeien. Wat is de temperatuur van het water waar muggen leven? En: leven er in steden met veel potten water en slecht aflopende regengoten, allemaal goede habitats voor muggen, ook daadwerkelijk meer muggen? Dat is onbekend.”

Muggenexperts

Hoewel over de uitkomst van One Health PACT nog niets vaststaat, valt er al wel het een en ander over te zeggen, volgens de twee muggen-experts. Doel is volgens hen niet om aan de hand van de uitkomsten van dit onderzoek, burgers alleen te adviseren onder een klamboe te gaan slapen of een ventilator naast het bed te plaatsen, of simpelweg te pleiten voor het platspuiten van muggen.

Louie Krol: „Dat zijn korte termijn oplossingen. Het bestrijden van muggen met een larvicide is op lange termijn een zinloze exercitie.” Sam Boerlijst: „Een bestrijdingsmiddel als BTi produceert een stofje dat in de maag van muggen wordt afgebroken tot een giftige stof. Daar gaan ze dus aan dood. De vraag is of je dat spul vrijelijk kunt gebruiken, zoals in Italië veel gebeurt. Want wat gebeurt er als een predator een mug opeet en die stof dus ook binnen krijgt? Daar zou die predator dus ook wel eens dood aan kunnen gaan.” En dan ben je nog veel verder van huis.

Veel effectiever, zeggen ze, is een landschap zo in te richten dat muggen voldoende natuurlijke vijanden hebben: vogels, vissen, salamanders. Zodat de muggen in op min of meer natuurlijke wijze in toom kunnen worden gehouden – ook in een warmer Nederland. Krol: „Muggen die ons ziek maken, profiteren van menselijke verstoring van het landschap. In een verstoorde omgeving gedijen muggen het beste. We creëren onze eigen ziekteverwekkers. Denk dus goed na hoe je het landschap indeelt.”

Klimaatverandering

Van groot belang is natuurlijk hoe de klimaatverandering zich in Nederland voltrekt. Om die reden zijn ook wetenschappers van het KNMI bij het project betrokken. Klimaatonderzoeker Rob van Dorland van het KNMI: „Er zijn meerdere scenario’s over hoe het klimaat in de wereld zich plausibel en consistent kan ontwikkelen. Aan de basis zijn deze scenario’s afhankelijk van het mondiale klimaatbeleid om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Zo wordt het hoogste scenario minder waarschijnlijk, naarmate meer wordt gedaan aan mitigatie.”

Zijn er omslagpunten die tot een grotere klimaatverandering kunnen leiden? Van Dorland: „Momenteel zien klimaatwetenschappers twee mogelijke risico’s voor zo’n omslagpunt: het versneld afkalven van landijs; en het ontdooien van de permafrost. Die zitten niet in de klimaatscenario’s tot 2100. Het is moeilijk om daar rekening mee te houden. Ik denk dat het beter is om vooralsnog van de huidige klimaatscenario’s uit te gaan.”

Watermilieukundige Gertjan Geerling: „Wat we willen, is de hoogte en timing voorspellen van grafieken zoals je nu ziet over de ontwikkeling van Covid. Hoe erg wordt het? Wanneer gebeurt dat? Hoe vaak? Dan zie je de pieken en de timing. En dat je dan aan de knoppen kunt gaan draaien. Interventies plegen. Vaccins beschikbaar stellen. ‘How to flatten the curve’, daar gaat het om. Door vroeg te beginnen, niet pas als het virus hier is, de ontregeling van de maatschappij voorkomen.”

KNMI-klimatoloog Gerard van der Schrier „We staan aan het begin van de kennis. We gaan wellicht lange droge periodes krijgen, met veel zon en droogte in de zomers en ineens een flinke regenbui. Wat ook invloed kan hebben is: een toename van dagelijkse minimumtemperatuur. Dan koelen plassen en poelen ’s nachts niet zo hard af als decennia geleden.”

Hij herinnert eraan dat vorig jaar hier voor het eerst het westnijl-virus werd aangetroffen, in een vogel in een eendenkooi, bij Utrecht. „Dat illustreert de effecten van klimaat op gezondheid. Dat geeft urgentie en dynamiek aan dit onderzoek.”

Hoe actueel is het onderzoek? Als Nederland de komende maanden opnieuw een droge zomer beleeft, met schaarse maar felle regenbuien, drijven daarbij dan ook wolken muggen het land in? „Als alles uitdroogt, is alle leven in water dood”, legt muggenexpert Louie Krol uit. „En als het dan weer nat wordt komen er ineens heel veel poeltjes, waar muggen zich zonder concurrentie kunnen reproduceren. Muggen hebben bijna niks nodig.” Sam Boerlijst: „We hebben eens een experiment gedaan met puur regenwater. Zelfs daarin kunnen muggen overleven. Ze hebben genoeg aan de bacteriën die al aanwezig zijn in de bodem of uit de lucht.”