Hoofdonderzoeker Fieldlab: ‘Er is altijd een risico, maar wij houden het klein’

Andreas Voss is „teleurgesteld” als hij maandagavond hoort dat een van zijn field labs, het Radio 538-feest in Breda, komende zaterdag niet doorgaat. De gemeente Breda heeft na dagen van aanzwellende kritiek geen vergunning verleend. Door de onrust en aangekondigde protestacties zou het feest niet meer „veilig en verantwoord” kunnen worden gehouden, aldus burgemeester Paul Depla.

Honderdduizenden mensen tekenden de afgelopen dagen een petitie tegen het feest. Ook Voss, hoogleraar infectiepreventie bij het Radboud UMC in Nijmegen en hoofdonderzoeker van Fieldlab, kreeg de afgelopen dagen al veel boze e-mailtjes. Hij baalt van alle commotie, maar heeft ook begrip voor het besluit van Depla. „Er dreigt over de field labs nu een enorme tweespalt te ontstaan, terwijl het allemaal juist bedoeld is om mensen meer perspectief te geven”, zegt Voss, die voor het geannuleerde evenement uitgebreid met NRC sprak.

Voss, ook lid van het Outbreak Management Team (OMT), zegt verrast te zijn door de „extremen” die het debat nu bepalen. Hij snapt best dat het houden van grootschalige testevenementen midden in de derde coronagolf „een moeilijk te communiceren boodschap” is. Maar hij blijft erbij dat dit soort proeven veilig kunnen en dat ze niet tot een hogere druk op de zorg hoeven te leiden.

Kritiek van collega-wetenschappers van de afgelopen dagen, die de onafhankelijkheid en onderzoeksmethode van Fieldlab soms in twijfel trokken, raakt hem „enorm”. Hij vindt veel van deze kritiek „onterecht en bijna kwaadaardig”. „Ik heb geen enkel moment het gevoel dat ik niet kan zeggen wat ik wil.” Ook baalt hij dat het Fieldlab-project over één kam wordt geschoren met de bijna 1 miljard euro die het kabinet gereserveerd heeft voor het toegangstesten de komende maanden. „Het budget van Fieldlab is tot nu toe in totaal een paar miljoen. Niemand heeft zich hieraan verrijkt, ik heb zelf geen vergoeding ontvangen. Heel veel mensen doen heel veel werk voor een goed doel.”

Lees ook: Het 538-feest blijkt de druppel

De Fieldlab-pilots vormen een gezamenlijk initiatief van de overheid, de evenementenbranche en wetenschappers. Doel van de proeven is voor verschillende types evenementen te kijken hoe deze veilig kunnen worden georganiseerd, met meer publiek en zonder de anderhalvemeterregel. Voss’ team verplicht iedereen tot een test vooraf en analyseert op de evenementen, waaronder een theatervoorstelling, voetbalwedstrijd en dance-event, hoeveel contact mensen hebben en wat daarbij het besmettingsrisico is.

Er was veel kritiek op de omvang van het feest in Breda: tienduizend bezoekers. De vrees was dat het een ‘superspreading-event’ had kunnen worden.

„Er is altijd een klein risico. Maar de eerste negen kleinere fieldlabs van de afgelopen twee maanden hebben juist laten zien hoe goed een test vooraf werkt. In totaal hebben we 102 mensen vooraf positief getest, op 17.000 bezoekers. Die hebben we eruit gehaald en zo juist besmettingen voorkomen.”

Na de testfestivals in Biddinghuizen werden wel zestien mogelijke besmettingen gemeld.

„We vonden een klein cluster, met enkele besmettingen. Maar we hebben de virusstammen van al deze infecties laten bestuderen door het ErasmusMC en vonden allerlei verschillende stammen. Dat suggereert dat de meeste mensen de infectie elders hebben opgelopen, buiten het event. We hebben wel gehoord dat mensen na afloop nog afterparty’s hebben gehouden, ook met andere – ongeteste – mensen. Dat was natuurlijk niet de bedoeling.”

Een test achteraf is niet verplicht, één op de vijf deed hem bij de eerste reeks fieldlabs niet. Zo loop je toch mogelijk veel infecties mis?

„In Nederland kun je mensen op dit moment niet dwingen om zich achteraf te laten testen. Wij konden het wel vooraf als voorwaarde voor toegang stellen. En we hebben mensen achteraf aangemoedigd. Dan vind ik 82 procent die zich achteraf laat testen een supergoed resultaat. Het systeem is niet 100 procent waterdicht, maar wel behoorlijk.”

Ik ben betrokken bij Fieldlab, dus ik kan daar geen standpunt over innemen in het OMT

Voorafgaand aan de field labs is geen medisch-ethische toets gedaan. Volgens collega-wetenschappers lopen mensen door deelname een gezondheidsrisico.

„Fieldlab doet geen medisch-wetenschappelijk onderzoek, maar onderzoek naar gedrag en contacten. De uitkomsten daarvan zijn juist bedoeld om besmettingen te voorkómen. Wij hebben goedkeuring van het Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek (CCMO) gekregen dat ons onderzoek niet valt onder de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (WMO), de deelnemers zijn dus geen medische proefpersonen.”

De CCMO bevestigt dit desgevraagd.

Van de eerdere field labs bracht u al het aantal contactmomenten in kaart. Wat viel daaraan op?

„Op het zakelijke congres hadden mensen veel meer langdurige contacten van een kwartier binnen de anderhalve meter dan bij de theatervoorstelling. Dat verwacht je ook: in het theater werden mensen direct doorgestuurd naar hun plek, op het congres is het doel ook meer om te netwerken. In de voetbalstadions viel op dat het voor het aantal contacten niet heel veel uitmaakte of mensen zelf hun zitplaatsen mochten kiezen of een aangewezen stoel hadden. Daar gold: als mensen de ruimte hebben, pakken ze die ook. Bij de dance- en popevents zag je juist dat iedereen dicht op elkaar en zo dicht mogelijk bij het podium ging staan.”

Hielden mensen zich aan de voorgeschreven regels, zoals het dragen van mondkapjes?

„Daar zag je grote verschillen. Bij de ‘zittende’ evenementen was de naleving heel goed, tot wel 98 procent in het theater. Bij het dance- en popfestival zag je dat het dragen van een mondkapje niet goed werkte. Mensen droegen hem wel, maar meer als feestmuts dan als mondkapje. Het hing overal, maar zeker niet op de goede plek.”

De resultaten van Fieldlab werden voorgelegd aan het OMT, dat moet adviseren of het veilig kan worden toegestaan. Hoe gaat u met die twee petten om?

„Ik ben betrokken bij Fieldlab, dus ik kan daar geen standpunt over innemen in het OMT. Dus ik ben in het OMT neutraal rapporteur: ik licht de resultaten toe en beantwoord vragen van de rest. Bij het opstellen van het OMT-advies over de field labs ben ik verder niet betrokken.”

Een woordvoerder van het OMT bevestigt deze duiding van Voss.

De centrale vraag in de Fieldlab-discussie blijft: moet je dit soort zaken op dit moment willen toestaan?

„Bij Fieldlab laten we zien wat binnen een gecontroleerde setting mogelijk is. Bij de theatervoorstelling hebben we al gezegd: ja, dat kan veilig. Maar het is vervolgens aan OMT en kabinet om alle risico’s te wegen. Mensen moeten ook van en naar de test- en evenementlocaties reizen, dat geeft extra bewegingen. Je moet ook de weging maken met andere adviezen, zoals ‘vermijd drukte’, ‘werk thuis’ of ‘ontvang maar één bezoeker thuis’. Moet je dan wel toestaan dat mensen met een groep vrienden naar een event reizen? Dat is aan de politiek. Ik heb altijd gezegd: maak zo snel mogelijk dingen mogelijk zodra het kan. Niet middenin een lockdown, maar als onderdeel van een echte versoepeling.”