Zo naïef was de EU niet bij de inkoop van vaccins

Je moet verdomd goed zoeken, maar dan vind je er toch eentje: een regeringsleider van een EU-land die in het openbaar iets positiefs zegt over het gezamenlijke vaccin-inkoopbeleid van de Europese Unie. Begin februari vroeg de Franse krant Le Monde aan de Slowaakse premier Igor Matovic of hij ook vond dat de Europese Commissie zo traag was met vaccinaankopen. Matovic, geen eurofiel, antwoordde: „Persoonlijk vind ik dat de Commissie het goed heeft gedaan. Ik durf me niet voor te stellen in wat voor situatie Slowakije had gezeten als het géén lid van de EU was geweest.”

Korte tijd later moest Matovic aftreden omdat hij, zonder zijn coalitiegenoten te informeren, een deal sloot voor de aankoop van het Russische Spoetnik-vaccin. Spoetnik is niet door het Europese Medicijnagentschap (EMA) goedgekeurd.

Gedoe met tests

Ook was er in Slowakije gedoe met tests, die andere resultaten aangaven dan de Russen op de folders hadden gezet – een probleem dat nu ook bij het EMA speelt. En weg was een van de weinige Europese regeringsleiders die hadden geprobeerd uit te leggen waarom alle 27 EU-lidstaten in maart 2020 besloten gezamenlijk in te kopen, namelijk omdat ze dachten dat dat beter voor hen was.

Europa krijgt veel kritiek over die vaccinaankopen. De een omschrijft het als een „rotzooi” , de ander als een „ramp die het eind van de EU inluidt”, een derde ziet een „complete puinhoop” en is verbaasd dat Commissievoorzitter Ursula von der Leyen nog niet is afgetreden.

Maar één vraag dringt zich op: als het zo’n rotzooi is, waarom gaan de 27 er dan mee door? En de niet-EU lidstaten Noorwegen en IJsland, die ook meedoen? Als het zo slecht gaat, waarom bestellen ze dan almaar nieuwe vaccins samen?

Het antwoord is betrekkelijk simpel. Niemand ontkent dat er tegenvallers zijn geweest, dat er fouten zijn gemaakt. Maar alle deelnemers weten dat het pas echt een ravage was geworden als ze niet gezamenlijk hadden ingekocht – een politieke ravage welteverstaan. Ze weten ook dat het ergste waarschijnlijk voorbij is en dat er de komende maanden en jaren grote voorraden vaccins zullen zijn. Veel Europese landen krijgen al meer vaccins dan ze kunnen toedienen. Deze week kondigde Von der Leyen aan een derde contract met BioNTech/Pfizer te sluiten voor de periode 2021-2023 van 1,8 miljard doses. Dat kan ze alleen doen als alle hoofdsteden akkoord zijn.

De Commissie zag niet aankomen dat elk land buiten de EU onder druk van de bevolking alle vaccins zelf zou houden

Waarom doen de 27 dit samen? Omdat ze in maart 2020, toen Donald Trump het Duitse CureVac wilde kopen, beseften: hier ontbrandt een mondiale vaccinrace. En degenen met de grootste ellebogen en diepste beurs gaan winnen. Koopt elk Europees land zelf vaccins, dan staan grotere, rijkere landen als Duitsland en Frankrijk voor in de rij, en krijgen de kleineren pas op het allerlaatst wat – tegen woekerprijzen ook nog. Dat zou niet alleen vervelend zijn voor de kleintjes, het zou ook tot haat en nijd binnen de EU leiden.

Grenzen zouden worden dichtgegooid, iedereen zou de eigen bedrijven voortrekken. Dit zou de interne markt bedreigen, de motor van de naoorlogse Europese welvaart en de pijler van de Europese integratie. De grenzen zouden pas open kunnen als het allerlaatste landje eindelijk vaccins had bemachtigd. Eén blik op Afrika, waar sommige landen nog geen vaccins hebben, toont aan dat kleine landen weinig illusies hoeven te hebben.

Jaloezietjes

Dáárom vroegen de 27 de Commissie om de inkoop voor hen te doen. De EU is uitgevonden voor dit soort momenten, om te zorgen dat conflicten niet uit de hand lopen. Niemand verwachtte dat het perfect zou gaan. Perfectie bestaat niet in Europa, met 27 lidstaten aan het stuur die vaak net iets anders willen, en waar jaloezietjes geregeld tot hysterische hoogtes oplopen. Maar als de interne markt in gevaar komt, gaan ze er allemaal voor liggen. Je zag het bij de Brexit, en bij het coronaherstelfonds. En het gebeurt nu bij de vaccins wéér. Zo bezien valt dat hele fiasco wel mee.

Omdat de gebundelde kracht van ruim 27 landen immens is (de Britten werden ook uitgenodigd, maar weigerden), kon de Commissie contracten sluiten met diverse farmaceuten. Dit gebeurde zomer 2020, voor er ook maar één vaccin in productie was. Niemand wist wie kon leveren en wie niet, laat staan wanneer. Maar als één farmaceut het liet afweten, kon een ander leveren. Zo spreidde de EU, dankzij de bundeling van krachten, haar risico’s. Hoe fijn dat is, zie je nu AstraZeneca verzaakt: Pfizer/BioNTech is wel een succes.

Veel individuele landen buiten Europa die solo onderhandelen, hebben die luxe niet. Vaak hebben zij op één paard moeten wedden, áls ze al konden wedden. Dat is riskant. Het Verenigd Koninkrijk zette aanvankelijk bijna al zijn kaarten op AstraZeneca. De Britten hadden geluk; AstraZeneca had als eerste een vaccin klaar. Je hoort het Boris Johnson nooit zeggen, maar deze gok had makkelijk anders kunnen uitpakken.

Wat je de Commissie kunt verwijten, was dat ze die vaccinaankopen zag als een technische aangelegenheid – geen geopolitiek issue. Zelfs in crisistijd bleef ze vertrouwen op de vrije markt. Ze zag niet aankomen dat elk land buiten de EU onder druk van de bevolking zou komen te staan om alle vaccins zelf te houden. De Amerikanen en de Britten gooiden de grenzen dicht. Fabrieken in de EU verscheepten intussen vaccins over de hele aardbol.

Gehaaide farmaceuten tegenover naïeve, trage Brusselse ambtenaren: leuk beeld, maar neem dit met een korrel zout

De EU is ook een van de weinige inkopers die vaccins afstaan aan het Covax-programma, voor de derde wereld. Geen haan die daarnaar kraaide in het begin – niet in Brussel, niet in de lidstaten. Dat gebeurde pas toen de Britten in maart goede sier maakten met vaccins die ze uit de EU kregen, terwijl Europa kon fluiten naar zijn doses die het uit Britse fabrieken moest krijgen. Het VK heeft nu veertig miljoen vaccinaties gezet, tweemaal zoveel als Duitsland. De Britten stellen de Europeanen wat dat betreft in de schaduw. Maar de helft van die veertig miljoen Britse prikken komt uit Europa. Blogger Jon Worth, die de vaccinsaga volgt, schreef onlangs: „Toch benieuwd waar het VK nu had gestaan, als het die 20 miljoen dosissen BioNTech uit de EU niet had gekregen, hè.”

Lees ook: Lukt het ‘meneer vaccin’ Thierry Breton de EU van genoeg vaccins te voorzien?

Onderbelicht

Bij de Commissie hebben ze ervan geleerd, zeggen ze. Ze blijven exporteren, maar alle Europese productiesites (53 intussen) moeten de export van vaccins of grondstoffen naar niet-EU landen melden. Zo hebben ze overzicht en kunnen ze ingrijpen – wat trouwens zelden gebeurt. Ook zouden de Brusselse contracten met farmaceuten harder zijn geworden. Er zouden garanties in staan dat gedrag als dat van AstraZeneca, dat volgens de Italiaanse premier Mario Draghi „vaccins twee- tot driemaal verkocht”, niet meer voorkomt. De contracten zijn geheim (op last van de farmaceuten), dus lastig te controleren. Maar in de 27 hoofdsteden wordt dit wel gecheckt.

Dat de lidstaten hier met hun neus bovenop zitten, is een ander onderbelicht aspect in het Europese vaccinverhaal. Zo wijt The Economist het „vaccin-fiasco” deels aan de onervarenheid van ambtenaren van de Commissie. Die zouden niet gewend zijn om met farmaceuten te onderhandelen; gehaaide farmaceuten zouden naïeve, trage Brusselse ambtenaren het vel over de oren hebben getrokken. Leuk beeld, maar neem dit vooral met een korrel zout.

De Commissie tekende het contract met AstraZeneca één dag eerder dan de Britse regering, in augustus 2020. Experts uit de lidstaten onderhandelden mee. Alle contracten moeten voor ondertekening langs de hoofdsteden. Voordat die akkoord gaan (unanimiteit is vereist), wil de een nog dit, de ander dat. Sommige ondertekenaars waren zelfs op vakantie. De Commissie mag haar zwaktes hebben, maar als er vertraging was, lag dat evengoed aan de lidstaten.

Dat Brussel niet weet hoe je met farmaceuten omgaat, is om nóg een reden onzin. De EU is niet bevoegd voor de gezondheid van mensen, maar wel, sinds de gekkekoeienziekte, voor de gezondheid van dieren. Er breken constant ziektes uit en dan treden er meteen procedures in werking, waaronder de inkoop van vaccins.

Bedrog van AstraZeneca

Tot slot zou de EU geen geld in eigen onderzoek steken, zo hoor je vaak, en daarom achterlopen bij de productie. Ook dat is overdreven. Brussel heeft meer geld in vaccinresearch bij AstraZeneca gestoken dan Londen, zelfs in Britse productiesites die nu weigeren aan de EU te leveren. Eurocommissaris Thierry Breton vindt echter dat het veel beter kan en probeert een Europese variant van het Amerikaanse Barda op te zetten, waar onderzoekers met farmaceuten werken aan vaccins en medicijnen. Breton, een doorpakker uit het bedrijfsleven, denkt dat Europa „binnen 18 tot 24 maanden volledig autonoom” is met de vaccinproductie.

Het aantal vaccins dat de EU krijgt, verdubbelt volgens hem elk kwartaal. In het eerste kwartaal stonden er 100 miljoen op de rol, in het tweede 360 miljoen.

Deze abstracte cijfers houden geen rekening met tegenslagen, zoals het bedrog van AstraZeneca, of met meevallers, zoals de extra vijftig miljoen BioNTech-dosissen die Von der Leyen net binnensleepte. Toch moet beroepsoptimist Breton een punt hebben, want EU-landen piepen niet meer over vaccintekorten. Integendeel: vele hebben meer dan ze kunnen prikken. In Parijs strikken dokters op straat passanten voor een shot. De Oostenrijkse kanselier, die laatst mekkerde dat hij te weinig kreeg, pocht nu alweer dat 70 procent in juni is ingeënt.

Wat je ook ziet: in veel EU-landen loopt het aantal vaccinaties in gelijke mate op. Dit was precies het idee achter die collectieve inkopen: groot en klein, arm en rijk krijgen min of meer hetzelfde. Kennelijk heeft er, ondanks alle gejeremieer over Brussel, toch iets goed gewerkt.