Gaven psychedelica religies een kickstart?

Psychedelica zijn heftig spul. Ze veroorzaken visioenen, doordringende psychologische inzichten en spirituele ervaringen, doen veel gebruikers ervaren dat ze één zijn met de natuur en de kosmos, en laten mensen blijvend anders naar de wereld kijken. Én, zo beschrijft de Amerikaanse classicus en archeoloog Brian Muraresku in zijn recente boek The Immortality Key, het bewijs groeit dat ze vroege religieuze tradities een kickstart hebben gegeven.

„Onze relatie met planten en schimmels met psychedelische effecten gaat terug naar het ontstaan van de menselijke soort”, zegt hij aan de telefoon vanuit Uruguay, waar hij sinds de pandemie woont. „Ik begin mijn boek eigenlijk behoorlijk kunstmatig: rond 12.000 jaar geleden. Maar er zijn zelfs aanwijzingen dat ook Neanderthalers medicinale planten en paddestoelen gebruikten die psychedelische effecten hadden. Deze middelen en hun effecten zijn al minstens tienduizenden jaren bij ons.”

Muraresku beschrijft in zijn boek een speurtocht naar psychedelische invloeden in het vroege christendom: wat als de visioenen en spirituele ideeën uit die religie een handje zijn geholpen door psychedelica? Het klinkt als een vrij absurde vraag, maar van de Hindoestaanse traditie is al langer bekend dat een psychedelisch paddestoelenextract soms werd gebruikt in religieuze ceremonies, en ook in Midden- en Zuid-Amerikaanse religies worden psychedelische brouwsels als ayahuasca al eeuwenlang ceremonieel gebruikt.

Muraresku’s speurtocht begint bij de oorsprong van de heilige communie: het christelijke ritueel om gezamenlijk uit een wijnbeker te drinken en een hostie te eten. Zou het heel misschien kunnen dat die communiewijn in sommige vroegchristelijke gemeenschappen een psychedelisch brouwsel was? Gebaseerd op ruim tien jaar archeologisch en historisch bronnenonderzoek in zes verschillende Mediterrane landen, durft Muraresku de stelling aan dat sommige vroegchristelijke sektes in de Griekssprekende wereld inderdaad drank dronken waarvan ze gingen hallucineren.

„Ik probeer heel, heel duidelijk te zijn over de data”, zegt hij. „Definitief bewijs voor een psychedelische eucharistie, een smoking gun, is er niet. Maar een nieuwe tak van de wetenschap, archeochemie, werpt een heel nieuw licht op de oudheid, en de rol van psychedelische schimmels.”

Er is vooral veel indirect bewijs. Zo speelt de oude Griekse tempel van Eleusis een belangrijke rol in het betoog van Muraresku, een tempel die van 1500 voor Christus tot het jaar 400 na Christus bestond. „Het was een van de belangrijkste spirituele centra van de Griekse wereld”, zegt Muraresku. De tempel was opgedragen aan een godin en haar dochter, Demeter en Persephone. Bezoekers moesten een pelgrimstocht afleggen en kregen daarna een ‘magische drank’ te drinken: kykeon. Uit historische bronnen is bekend dat dit een nogal apart drankje was. „Onthullende, prachtige visioenen kregen mensen die dit drankje dronken”, zegt hij. „Ze kwamen in een alternatieve staat terecht die ze in onsterfelijken zou veranderen. Dus je kwam er aan als gewoon mens, en vertrok met de overtuiging dat je onsterfelijk was.”

Lees ook: De revival van psychedelica.

Volgens Muraresku’s onderzoek groeit het bewijs dat er in die kykeon een psychedelische schimmel zat: ergot. Die schimmelsoort groeit op verschillende graansoorten, en is de schimmel waaruit in de 20ste eeuw onder meer het psychedelicum lsd werd geïsoleerd. Het kan mensen en dieren ziek maken, maar ook heftig hallucinerend werken.

Lsd-bier

Maar dronken de oude Grieken dus een soort lsd-bier uit speciale kelken? En hoe zou dit drankje dan in de christelijke rituelen zijn beland? Daarvoor keek Muraresku naar Griekse nederzettingen op de plekken waar ook de eerste christelijke sektes zich in Europa vestigden, bijvoorbeeld in Spanje en Italië. „Ik dook in allerlei obscure archeobotanische papers en vond interessante dingen.”

In een Spaanse archeologische opgraving, Mas Castellar, werd in de jaren 90 al ontdekt dat in ritueel gebruikte kelken inderdaad microscopisch bewijs te vinden was van ergot. En in de bronnen over een opgraving bij het Italiaanse Pompeï vond Muraresku nog iets interessants. In wijnvaten in een opgegraven apotheek zaten daar microscopische sporen van bilzekruid, een hallucinogene plant.

De titel van zijn boek, The Immortality Key, de sleutel van onsterfelijkheid, verwijst naar hoe mensen psychedelica ervaren, of het nou kykeon of lsd is. Over psychedelische middelen is veel wetenschappelijk bewijs dat ze mensen minder bang maken voor hun eigen sterfelijkheid. Bij studies naar terminale patiënten blijkt bijvoorbeeld dat zij meetbaar minder bang zijn voor de dood na gebruik van lsd of paddo’s.

Lees ook: Trippen als traumatherapie.

Dat zit ’m volgens veel onderzoekers met name in het effect dat psychedelische middelen hebben op het ego: veel mensen rapporteren na psychedelicagebruik dat ze daarvan makkelijker loskomen, dat ze veel minder zelfzuchtig in het leven staan. Een bekend verschijnsel tijdens een trip is bijvoorbeeld ‘ego-dood’, het ervaren dat je ego helemaal oplost in het heelal. Dat kan levensecht aanvoelen.

Muraresku ziet de parallel met de onsterfelijkheid die Griekse pelgrims in Eleusis werd beloofd, maar ook met elementen uit andere religieuze tradities. Hij wijst bijvoorbeeld op een wijsheid uit het mystieke Islamitische Soefisme: „Als je ten minste één keer van jezelf afkomt, is het geheim der geheimen zichtbaar voor je.” En in de Joodse Kabbala-traditie is er het concept van ayin, nietsheid. „Als iemand komt tot het punt van het opheffen van zichzelf, dan bereikt hij het punt van het eeuwige en heilige niets.” Het opheffen van het ego, van het zelf, is in veel religieuze tradities een kernthema.

Incubator van beschaving

Dit roept vooral veel nieuwe onderzoeksvragen op, erkent Muraresku. „Maar is wel een aanwijzing dat psychedelische rituelen een grotere rol hebben gespeeld in het ontstaan van religieuze tradities dan tot nu toe algemeen wordt aangenomen.” En de link met het oude Griekenland en het vroege christendom is volgens hem extra interessant, juist omdat het de „incubator van westerse beschaving” was. „Het was de plek waar democratie, filosofie, theater en andere kunsten werden bedacht.”

Hij benadrukt dat hij niet zegt dat religie en beschaving allemaal uitvloeisels zijn van psychedelica, dat zou veel te ver gaan. „Er zijn allerlei andere rituelen die door de menselijke geschiedenis heen van spirituele betekenis zijn geweest.” Van gezamenlijk zingen tot offerrituelen, meditatie, vasten, slaapdeprivatie: andere zaken die mensen in een veranderde staat van bewustzijn kunnen brengen. „Het lijkt er alleen wel steeds sterker op dat psychedelica óók al vele duizenden jaren in die universele spirituele gereedschapskist zitten.”