Trippen als traumatherapie

Ja, er zijn zeker felle kleuren, ademende planten, bewegende bomen. Maar dat is niet het belangrijkste van haar psychedelische ervaring met ayahuasca, een Zuid-Amerikaans plantenbrouwsel, vertelt Ludmila (34). „Een trip duurt meerdere uren, en daarin komen heel veel intense gedachtes voorbij. Het is vooral psychologisch heftig. Het voelt bijna als een soort shortcut naar heel veel lange gesprekken met een psycholoog, je komt tijdens een trip diep tot de kern van de problemen waar je al langer mee zit.”

De ayahuasca gebruikte ze in een speciale tweedaagse ceremonie, begeleid door een sjamaan. „In een groep vol serieuze mensen met serieuze banen en serieuze levens.” Ze werkt zelf bij een bank, en ayahuasca is illegaal in Nederland. Ze wil daarom ook niet met haar volledige naam in NRC.

Het waren twee losse sessies, met twee overnachtingen. „Twee avonden achter elkaar zouden we ‘reizen’. De eerste avond was een enorme struggle. Ik voelde wel dat er wat gaande was in mijn lichaam, maar ik zat nog vast in een mentale blokkade. Ik ben een erg ‘hoofdmens’, en wilde meer naar het hart. Ik had dit nog niet helemaal helder, maar de eerste avond voelde ik wel dat de blokkade ook een soort zelfsabotage was. De tweede avond kon ik veel meer in de trip opgaan.”

Ze vertelt dat het bovenal een ervaring was die blijvend grote impact op haar heeft gehad. „Ik had van tevoren bedacht dat ik wel wilde werken aan dingen waarmee ik worstelde uit mijn jeugd, dingen van thuis. Het botste nogal eens in ons gezin. Tijdens de trip merkte ik plotseling diepe compassie voor mijn zusje en mijn ouders. Ik kan sindsdien beter ‘verzachten’ naar hen toe, en ook naar mezelf.”

Ludmila is bepaald niet de enige die haar psychedelische ervaring in dit soort termen beschrijft. Uit onderzoek van de Amerikaanse universiteit Johns Hopkins blijkt dat 78 procent van de mensen die psychedelica hebben gebruikt, die trip zelf beoordeelt als een van de meest betekenisvolle ervaringen van hun leven. Soms zelfs in hetzelfde rijtje als een huwelijk of het krijgen van een kind. Die inzichten, en het langzaamaan verdwijnen van het taboe rondom psychedelica, leiden de laatste tijd tot een opleving van het gebruik en het onderzoek ernaar. Bijvoorbeeld als manier om terugkerende gedachtepatronen, verslavingen en zelfs bepaalde psychische aandoeningen zoals depressies te behandelen.

In Nederland gebeurt dat ook, bijvoorbeeld in het Groningse UMCG. Psychotherapeut Jan Mars begeleidt daar experimentele therapiesessies met psilocybine, de werkzame stof van paddo’s en truffels. „Dat doen we in een rustige kamer met gordijnen en gedimde lichten, waarbij de participant op bed ligt met een oogmasker en een koptelefoon met muziek, om zo de aandacht naar binnen te richten. We zorgen voor een huiselijke en fijne sfeer, zodat patiënten zich zo vertrouwd mogelijk voelen om zich aan het proces over te geven, in plaats van in verzet te komen.” Twee therapeuten zitten aan weerszijden van het bed, om indien nodig steun te bieden. De studie waaraan hij meewerkt is nog niet gepubliceerd, dus er zijn nog geen wetenschappelijke conclusies, waarschuwt hij. Wel kan hij vertellen wat hij tot nu toe bij de patiënten ziet gebeuren die hij heeft behandeld.

„Sommige mensen kijken aan het einde van zo’n sessie anders uit hun ogen. Er zit een ontspanning, een loomheid in het lichaam. Wij behandelen vooral mensen met langdurige depressies. Bij deze groep mensen is dikwijls sprake van spanningsklachten, doordat emoties niet hun weg naar buiten kunnen vinden. Enkelen van hen liggen eerst gespannen als een plank op dat bed en daarna lijkt er een zekere rust in te treden. Dan geven mensen aan: die onrust, die gedachtencirkels waarin ik vastzat, die zijn weg – ik ben gewoon weer aan het waarnemen. Ze geven aan meer in het huidige moment te zijn.” Maar, zo benadrukt hij: een sessie is zeker geen magic bullet. Het kan het begin zijn van een veranderproces.

Een andere psychedelica-onderzoeker van het UMCG, Joost Breeksema, bestudeert het psychologische effect van de geestverruimende middelen, door gebruikers na een trip langdurig te interviewen. Het effect verschilt sterk per individu, zegt hij. „Maar je hoort van veel mensen dat ze zich meer verbonden voelen met zichzelf en met andere mensen, en meer verbinding ervaren met hun eigen emoties.”

Vergrootglas op je eigen geest

Tegelijkertijd ervaren veel mensen een psychedelische trip ook als bijzonder heftig, soms zelfs heel duister. Een trip kan zelfs ontsporen en een overwegend enge en nare ervaring worden. De werking van psychedelica is als een vergrootglas op de eigen geest, en die is nu eenmaal voor de meeste mensen geen Disneyland.

Lees ook: De revival van psychedelica: ‘Er komt ontzettend veel los’

„Gevoelens van eenzaamheid kunnen tijdens een trip tien keer worden uitvergroot”, zegt Michiel van Elk, die onderzoek doet naar psychedelica aan de Universiteit Leiden. „Het is vaak een heel uitdagende en confronterende ervaring. Maar ook dan kan het leerzaam en nuttig zijn.”

Dat heeft Van Elk zelf beleefd tijdens een ayahuascaceremonie. „Dan moest ik bijvoorbeeld nog een mailtje beantwoorden van een student, en dan kwam ik helemaal in een loop van gedachten over hoe suf het was dat ik die mail nog niet had beantwoord. Een trip komt in golven, die bepaald niet allemaal even prettig zijn.”

Maar die confrontatie met de eigen gedachtencirkels is misschien ook wat de middelen hun werking geeft. „Juist dat doormaken, doorleven, daarin zit de therapeutische waarde”, zegt Van Elk. „Het leren accepteren van lastige dingen. Veranderende perspectieven op je eigen leven, op je eigen gedrag, daar op een nieuwe manier naar kunnen kijken. Meer zelfacceptatie, meer compassie voor jezelf.”

Voor Ludmila bestond haar ervaring ook bepaald niet alleen maar uit glitters en eenhoorns. „De eerste avond bleef het heel erg hangen in iets móéten, dat is wel een patroon dat ik herken van mezelf. Het was een confrontatie met mezelf, met mijn eigen patronen van controle willen uitoefenen op alles. De tweede avond kon ik mijn neiging om alles te willen controleren meer loslaten. Dat heeft ook wel echt iets doorbroken. Ik ben snel na de trip het gesprek met mijn zusje en ouders aangegaan over hoe dingen gingen in ons gezin. Het leidde dus ook tot wezenlijke actie.”

Over hoe psychedelica precies werken in het brein, is nog veel onbekend. En ook over de psychologische risico’s is nog lang niet alles duidelijk. Al blijkt uit cijfers dat de gezondheidsrisico’s van psychedelica veel kleiner zijn dan van andere drugs en bijvoorbeeld alcohol.

Je kunt het omschrijven als dat ik in de ruimte was, tussen de sterren

Opmerkelijk is dat als mensen onder een hersenscan gelegd worden tijdens psychedelicagebruik, er in belangrijke delen van het brein juist mínder hersenactiviteit te zien is dan normaal. Recent zijn er bovendien aanwijzingen gevonden dat er door een psychedelicatrip in de hersenen vergelijkbare dingen gebeuren als bij mensen die heel vaak mediteren.

Psychedelica werpen mogelijk een licht op ons ‘zelfhelende vermogen’, zegt psychotherapeut Jan Mars. „Bij andere zoogdieren zien we een directe ontlading nadat ze een bedreigende situatie het hoofd hebben geboden. Neem de gazelle die nadat hij is ontsnapt aan een leeuw hevig staat na te trillen.” Gazelles houden geen trauma’s, depressies of maagzweren over aan zo’n immense spanning die ze doormaken – mensen wel.

Angst en schaamte kunnen die ontlading in de weg zitten. Mars: „Psychedelica lijken, doordat ze het zelfbewustzijn remmen, de weg vrij te maken voor het zelfhelend potentieel van lichaam en geest.” Dit is nog geen algemeen geaccepteerde theorie, maar borduurt wel voort op inzichten uit bijvoorbeeld trauma-onderzoek.

Iets waar wel brede wetenschappelijke consensus over is, is volgens Mars het grote belang van „set and setting” voor hoe een trip verloopt. De mindset waarmee iemand een trip ingaat, en de omgeving (setting) waarin die plaatsvindt. Goede begeleiding en een veilige omgeving zijn cruciale factoren. Dat roept ook vragen op over de mate waarin een trip gestuurd of beïnvloed kan worden.

Michiel van Elk doet in Leiden onderzoek naar het placebo-effect bij psychedelische middelen. Je zou denken dat proefpersonen het wel vrij snel zullen doorhebben of ze een psychedelicum krijgen of dat ze in de controlegroep zitten met een nepmiddel, maar dat blijkt toch subtieler te liggen.

„Zeker bij zogeheten microdoseringen [die mensen bijvoorbeeld nemen om tijdens hun werk creatiever na te denken], blijken mensen die geen werkzame stof kregen toch wel degelijk effecten te melden”, zegt Van Elk. Alleen al een psychedelische context zoals een ruimte met wandkleden, kaarsjes en sfeerverlichting, kan in combinatie met een placebo leiden tot een lichte tripervaring.

Lees ook: Psychedelica vragen regulering, geen verbod

Psychedelica en de context van psychedelicagebruik, lijken mensen nóg gevoeliger te maken. Van Elk denkt daarom dat psychedelica mogelijk werken als een soort superplacebo: omdat mensen van tevoren al sterke verwachtingen hebben, versterken die het effect.

Mystieke ervaring

Veel mensen rapporteren bij psychedelicagebruik mystieke of zelfs spirituele ervaringen. Gebruikers van DMT, de werkzame stof van ayahuasca, zien vaak dezelfde soorten „wezens”, veelal benoemd als „elven” of „aliens”. Een ander mystiek verschijnsel dat regelmatig wordt gemeld door mensen tijdens een psychedelica-ervaring is zogeheten „egodood”, enigszins vergelijkbaar met een bijnadoodervaring, waarbij mensen zichzelf buiten hun eigen lichaam waarnemen en hun eigen ego voelen „oplossen in de kosmos”. Praten mensen elkaar die ervaringen aan, of is er iets anders aan de hand? Er beginnen pas net serieuze onderzoeken te komen naar hoe dat kan.

Ludmila ervoer iets vergelijkbaars tijdens haar tweede ayahuasca-avond. „Ik was in het ‘niets’, dat was wel heel bijzonder. Je kunt het omschrijven als dat ik in de ruimte was, tussen de sterren. Als ik mijn ogen dan weer opendeed, was ik gewoon bij de ceremonie. Ik voelde heel doordringend dat het eigenlijk heel simpel is, hoe de wereld in elkaar zit. En dat wij mensen er ondanks die simpelheid een ontzettend complex iets van maken.”

Het is verleidelijk om ook voor deze ervaringen allemaal harde verklaringen te zoeken, maar alle wetenschappers rondom psychedelica benadrukken dat er vooral nog heel veel onbekend is.

Michiel van Elk: „De ervaring is voor de meeste mensen heel ongewoon, heel overweldigend, en het voelt écht aan – ook als je weet dat het komt door een middel. Het is wel opvallend dat het veel mensen vatbaarder maakt voor een meer spirituele kijk op de wereld.”

De groeiende aandacht voor de positieve effecten van psychedelica binnen en buiten de psychische zorg zijn op zich goed, denkt Joost Breeksema van het UMCG. „Ik geloof heel erg dat deze middelen potentie hebben en veel kunnen veranderen in de geestelijke gezondheidszorg”. Maar tegelijkertijd is hij voorzichtig met al te groot enthousiasme.

„Het valt of staat bij verantwoord gebruik en het besef dat deze middelen zeker niet voor iedereen zullen werken zoals gehoopt.” Breeksema wijst op een citaat van de beroemde onderzoeker Humphry Osmond, die in de jaren vijftig het woord psychedelica bedacht: „To fall in hell or soar angelic, take a pinch of psychedelic.”

Een psychedelische trip kan hels zijn, of hemels – en alles ertussenin.