Wie kritiek heeft in Rusland is al gauw buitenlands agent

Sinds drie maanden wordt het leven van Ljoedmila Savitskaja beheerst door dertig woorden. Samen vormen ze de waarschuwing dat de jonge journalist uit de stad Pskov door het Russische ministerie van Justitie is aangemerkt als ‘nieuwsmedium met de functie van buitenlands agent’. Daarom moet ze, op straffe van een boete, onder ieder artikel, reportage en online post de volgende melding plaatsen: ‘DIT BERICHT (MATERIAAL) IS GECREËERD EN (OF) VERSPREID DOOR EEN BUITENLANDS MEDIUM DAT DE FUNCTIE VAN BUITENLANDS AGENT VERVULT, EN (OF) DOOR EEN RUSSISCHE JURIDISCH PERSOON DAT DIE FUNCTIE VERVULT.’ In kapitalen.

De 30-jarige Savitskaja is niet de enige. Eind december kregen nog vier Russen het label opgeplakt: een feministische kunstenares uit Sint-Petersburg, twee collega-journalisten uit de regio Pskov en de bekende Moskouse mensenrechtenactivist Lev Ponomarjov. Opheldering kregen ze niet, noch werden ze over hun nieuwe status geïnformeerd.

„Ik kwam erachter via een nieuwsbericht”, vertelt Savitskaja. Telefonisch, want op het laatste moment werd ze weggeroepen voor een opdracht in een dorp buiten Pskov. Ze werkt op freelance basis voor een van de regionale bureaus van Radio Svoboda, de Russische tak van de Amerikaanse nieuwssite Radio Free Europe/Radio Liberty (RFE/RL).

Pskov is een van de oudste steden van het land. ‘Hier begint Rusland’, staat in manshoge letters op de oever van de Velikaja-rivier. Hier begint ook de willekeur van de Russische wetgever.

Olievlek

De tactiek om kritische burgers en organisaties tot foreign agent te verklaren breidt zich als een olievlek uit over Rusland. Politieke groeperingen, zoals het anticorruptiefonds van Aleksej Navalny, belandden op de zwarte lijst, net als tientallen politieke en maatschappelijke organisaties. De afgelopen maanden kregen een ngo die strijdt tegen huiselijk geweld, een die hiv-patiënten bijstaat, een voor diabetici en een onafhankelijke artsenvakbond het etiket opgeplakt.

Ze gebruiken ons als proefkonijn en dan volgen er meer

Denis Kamaljagin Journalist

De wet van eind december is een aanvulling op die uit 2012, waarmee Russische organisaties die buitenlandse donaties ontvangen, als agent kunnen worden gebrandmerkt. Sinds 2017, toen de Verenigde Staten het Russische propagandakanaal RT eenzelfde status toekende, worden ook buitenlandse mediaorganisaties getroffen. Zoals het door de VS gefinancierde Golos Ameriki, Radio Free Europe en een Tsjechische nieuwssite.

Op al hun uitingen moeten ze het etiket ‘foreign agent’ plakken, op straffe van boetes – oplopend tot duizenden euro’s – of een gevangenisstraf tot vijf jaar. Veel organisaties bestaan bij de gratie van donaties, giften en inzamelingen en komen de klap financieel niet te boven. In februari kreeg RFE/RL als eerste een boete van 150.000 dollar van mediawaakhond Roskomnadzor.

Sinds het oprekken van de wet zijn ook individuen niet meer veilig. De 28-jarige politicus Ksenia Fadejeva uit Tomsk, die dankzij lokale verkiezingen vorig jaar de kandidaat van regeringspartij Verenigd Rusland versloeg, werd vorig jaar tot ‘agent’ verklaard en uitgesloten van deelname. Maar ook anonieme deelnemers aan door ‘buitenlandse agenten’ georganiseerde evenementen of demonstraties riskeren het label. „De ene agent creëert zo de andere”, schreef de kritische nieuwssite Meduza eind vorig jaar. Momenteel bekijkt Justitie een voorstel om buitenlandse correspondenten aan de lijst van potentiële agenten toe te voegen, wanneer zij ‘te actief’ over politiek berichten.

Verjaardagswens

Savitskaja kwam direct in actie toen ze hoorde van haar nieuwe status. „Ik belde het justitiële regiokantoor in Pskov met twee simpele vragen: waaróm ik gelabeld was als buitenlands agent, en door wíe. Maar het nieuws verraste hen evenzeer: ‘Wat vertelt u ons nu? Wij weten van niks.’ zeiden ze. Ze kreeg vier telefoonnummers van het ministerie in Moskou, maar niemand nam op. Ze nam advocaten in de arm. „Na anderhalve maand kregen we een antwoord van Justitie, waarin stond dat ‘een afdeling’ het zo had besloten.”

De impact is enorm, vertelt de journalist. Niet alleen moeten zij en haar opdrachtgevers de waarschuwingstekst onder artikelen plaatsen. Ook onder persoonlijke berichten op sociale media - een foto met een bos bloemen, een verjaardagswens aan een vriendin op Facebook. „Lezers schrikken zich rot. Ze vragen me: ‘Wat is dat voor raar bericht, haal dat weg!’ Dan moet ik uitleggen dat de overheid het zo heeft bepaald, en dat ik boetes riskeer als ik het niet doe”. Omdat ze is aangemerkt als ‘nieuwsmedium’, moet ze volledige inzage geven in haar financiën. Het heeft effect: sommige opdrachtgevers hebben de samenwerking inmiddels gestaakt.

Media- en mensenrechtenorganisaties maken zich grote zorgen. Volgens Amnesty International zet de wet de deur open naar een „heksenjacht” tegen Kremlin-critici. „De wet is zo vaag en de reikwijdte zo breed, dat de autoriteiten zonder controlemechanisme eigenhandig hun doelen kunnen kiezen en waanzinnige boetes kunnen opleggen aan om het even wie”, schreef regiodirecteur Jeanne Cavelier van Reporters Without Borders vorige maand in een verklaring.

Savitskaja zelf is woedend over het feit dat de overheid haar zonder uitleg tot vijand labelt. „Ik ben Russisch burger. Ik werk voor het belang van mijn land, voor niemand anders”, zegt ze verontwaardigd. „In de drie jaar dat ik dit werk doe, heb ik honderdduizend keer meer voor dit land gedaan dan alle propagandisten van de staatsmedia bij elkaar.”

‘Nog geen vijftig dollar’

Als freelancer voor RFE/RL ontvangt Savitskaja inderdaad een bescheiden honorarium van een buitenlandse opdrachtgever. Dat geldt niet voor Denis Kamaljagin, de tweede agent op de lijst. De goedlachse, 36-jarige journalist is hoofdredacteur van de plaatselijke online krant Pskovskaja Goebernia, die kritisch bericht over politiek en corruptie onderzoekt.

De redactie huist in een nieuw pand in het kleine, met middeleeuwse kerken bezaaide centrum van Pskov. Om er te komen moet je eerst door het kantoor van de plaatselijke afdeling van de politieke partij Jabloko. Volgens de journalist zegt dat niets over de onafhankelijkheid van zijn krant. „We zijn buren, we zijn bevriend, verder niets.”

Ook Kamaljagin kan niet verklaren waarom uitgerekend hij tot buitenlands agent is verklaard. Sinds de lokale autoriteiten bedrijven verboden op de site van zijn krant te adverteren, is er nauwelijks nog budget. Laat staan buitenlands budget. Wel kreeg hij een keer „zo’n vijftig dollar” voor een column voor RFE/RL.

Rechtszaak

Kamaljagin maakt zich zorgen over de persvrijheid in zijn land. „De overheid stelt onafhankelijke journalisten gelijk aan politici, dat is niet correct.” Samen met Savitskaja en de andere ‘agenten’ is hij een rechtszaak begonnen om opheldering te eisen. Afgelopen week boekte zowel Savitskaja als mensenrechtenactivist Lev Ponomarjov een kleine overwinning. De maatregel tegen hen wordt voor de duur van hun rechtszaak opgeschort. Voor Kamaljagin geldt dat echter niet, waarom is opnieuw een raadsel.

Lees ook: Tegen ‘landverraad’ kan een Rus zich niet verdedigen

„Ik wil weten waarom ik tot vijand van de staat wordt gemaakt”, zei Ponomarjov, die zich inzet voor de rechten van gevangenen, vorige week in een reactie tegen tv-zender Dozjd. Een antwoord bleef uit. Begin maart sloot zijn mensenrechtenorganisatie na twintig jaar noodgedwongen haar deuren.

Kamaljagin vermoedt dat de alomtegenwoordige veiligheidsdienst FSB achter de wet zit en dat hij en zijn collega’s worden gebruikt als proefkonijn om de wet uit te testen. „De autoriteiten realiseren zich maar al te goed dat de maatschappelijke reactie veel luider zal zijn, wanneer ze meteen bekende journalisten aanpakken. Wij zijn maar klein, we hebben weinig middelen. Dus wij zijn als eersten aan de beurt”.