Digitaal leven is als een escaperoom zonder escape

Hoe graag sommigen de digitale wereld ook vaarwel zouden willen zeggen, er is geen exit. Sinds deze week kunnen bezoekers in het kunstwerk I want to delete it all, but not now ervaren hoe tragisch en oneerlijk hun relatie met de data-industrie is. Het kunstwerk, gemaakt door mediakunstenaar Roos Groothuizen (1992), heeft de vorm van een escaperoom en daar zit meteen al een dosis ironie in. Er is namelijk geen escape.

Je moet het je niet voorstellen als een eeuwige opsluiting, legt Groothuizen uit. „Er is geen deur omdat er simpelweg geen muren zijn. Op een soortgelijke troebele manier lopen ons echte en ons digitale leven ook door elkaar. Je weet niet meer precies wanneer je in de ene of andere wereld zit. En dus weet je ook niet wanneer je binnen of buiten bent, of je überhaupt ergens in zit en of je er dan uit kunt stappen.”

Lees ook: Ploeteren is de kern van de openworldgame

Ter illustratie: ook al zit je telefoon in je broekzak, datajagers weten dat je op dat moment in een specifieke winkel op zoek bent naar een specifiek product. Ze verzamelen de gegevens en verkopen die door aan commerciële partijen, waarvan er één jou op een dag een verbazingwekkend passend voorstel doet.

Vermiste student

Groothuizen bouwde haar escaperoom in de ruimte van het Enschedese ontwikkelplatform Tetem. Het verhaal speelt zich af in de kamer van Rosa Aringa, een internationale student die wordt vermist. Het is aan de spelers binnen een uur alle puzzelstukjes van haar vermissing bij elkaar te krijgen. Een host met bodycam voert de opdrachten van spelers op afstand uit. Wie de fysieke en digitale puzzels weet op te lossen, komt steeds dichter bij het antwoord. Maar tegelijk zullen ook de vragen toenemen. De escaperoom confronteert spelers namelijk met persoonlijke dilemma’s over aspecten als online verslaving, privacy en verantwoordelijkheid.

Dankzij een serie als Black Mirror en de recente documentaire The Social Dilemma weet het grote publiek heus wel hoe duister de digitale machten achter al die ogenschijnlijk gratis platforms en onlinediensten kunnen zijn. Toch overleeft bijna niemand meer zonder. Groothuizen vroeg zich af: wat hebben al die alarmerende boeken en docu’s voor zin zolang mensen als zombies door het onlinelandschap blijven zwalken? Nou ja, nuanceert ze zelf, in de praktijk ligt het allemaal net iets ingewikkelder. „Sommige beroepsbeoefenaars, denk aan tattookunstenaars of ontwerpers, zijn financieel afhankelijk van sociale media. Instagram en Facebook zijn de digitale etalage waar ze hun werk uitstallen. Zodra ze die sluiten, is het met hun klandizie snel voorbij.” Ook privé zijn er dilemma’s. „Je kunt bijvoorbeeld wel stoppen met WhatsApp, maar als niemand uit je netwerk samen met jou overstapt naar een alternatieve chatdienst, zit je er gewoon in je eentje. Datzelfde geldt voor veel andere apps, e-maildiensten en sociale media.”

We willen misschien ons digitale spoor wel wissen, maar nu nog even niet. Dat klinkt ook door in de titel van Groothuizens kunstwerk: I want to delete it all, but not now. Ze leende de zin uit het boek Sad by Design van internetcriticus Geert Lovink. „Hij beschrijft hoe digitale structuren en systemen zo zijn ontworpen dat we ons er leeg en rot van gaan voelen, maar dat we er tegelijk niet vanaf willen. Het is een tragische relatie. Techreuzen houden de relatie bewust in onbalans. Zolang wij gratis fun krijgen, vinden we het wel prima. Lovink noemt dat verschijnsel platformnihilisme; we denken dat het niet meer uitmaakt of we blijven of gaan.”

Over die twijfelachtige verhouding met het digitale domein gaat haar kunstwerk. „Vaak kreeg ik na afloop van een lezing de vraag: maar Roos, wat moeten we dan doen? Tja, als onderzoekend kunstenaar weet ik dat nog steeds niet. Ook de documentaire The Social Dilemma, die het complexe probleem zo knap in kaart brengt, komt niet met een call to action.”

Met haar escaperoom wil Groothuizen „een kleine stap in de goede richting” zetten. „Ik wil mensen laten nadenken over de vraag hoe belangrijk ze het vinden vrij te kunnen kiezen.”

De weg vooruit

De stap die Groothuizen zet, is er nadrukkelijk één vooruit. „We moeten niet zoeken naar een weg terug. Die is er namelijk niet. Wat we wél kunnen doen, is de digitale wereld reguleren en democratiseren. Het is nu een onethisch en duister domein waar techreuzen in het geheim onbeperkt schadelijke dingen kunnen bedenken.”

Hun ontwerpen, zegt de kunstenaar, zijn cynisme ten top. „Ze geven gebruikers het gevoel in control te zijn. Als je iets niet wilt, kun je een schuifje omzetten.” Maar dat is bedrog, waarschuwt ze nog maar eens. Hoe je de schuifjes ook heen en weer beweegt, de data-industrie bepaalt wat je koopt, hoe je je voelt, wat je denkt en op wie je stemt.

Wellicht is er een uitgang, zegt Groothuizen, maar lopen we eraan voorbij. En misschien is er echt geen uitgang. „Dan moeten we die samen gaan ontwerpen, democratisch en gereguleerd.”