Ode aan de veerkracht van de zwarte cultuur

Het is voor bezoekers van het New Museum, in de Lower East Side van Manhattan, vanaf het allereerste begin zaak om goed op te letten. De tentoonstelling Grief and Grievance, met werk van louter zwarte Amerikaanse kunstenaars, begint namelijk al op straat. Op de façade van het blokkendoosgebouw heeft kunstenaar Glenn Ligon in grote witte neonletters de woorden ‘blues blood bruise’ aangebracht. Ze komen uit een interview met de tiener Daniel Hamm, die in 1964 in New York gearresteerd en in elkaar geslagen werd door de politie.

Het aldus geïntroduceerde thema, raciale spanning, krijgt bij het betreden van het museum meteen een vervolg. Iedere keer dat een bezoeker de glazen toegangsdeur opent, klinkt een alarmbel die vooral zwarte bezoekers zullen herkennen: het is het geluid dat winkeleigenaren waarschuwt voor de aanwezigheid van mogelijke dieven. De bel is een conceptueel kunstwerk van Cameron Howland, getiteld Presumption of guilt.

Aanbeland in de lobby wordt de bezoeker omringd door zeefdrukken van kunstenaar Adam Pendleton, die samen de installatie As Heavy as Sculpture vormen. Zwaar, als in zwaar op de hand, zijn de zwart-witte afbeeldingen zeker – denk aan een staande rechthoek waarop slechts ‘BURN’ staat geschreven, in een stijl die associaties met horrorfilms oproept. Pendleton maakt ook uitbundig gebruik van graffiti, een stijl die veel Amerikanen, met dank ook aan de overheersend ‘witte’ nieuwsmedia, nog altijd associëren met stedelijke wetteloosheid – en impliciet ook met zwartheid.

Lees ook: Duizelingwekkende expositie over armoe, racisme en geweld

Het leidt tot het soort spanning waarvoor liefhebbers van krachtige kunst naar een museum gaan, maar het is ook een spanning die de bezoeker persoonlijk raakt. Hoe kan het ook anders, nu het thema ras zo prominent, zo onontkoombaar een ruimte domineert? Zie maar eens niet te registreren dat de bezoekers in overgrote meerderheid wit of Aziatisch zijn, en de portieren en suppoosten in overgrote meerderheid zwart of bruin.

Verloren

‘Grief and Grievance’ (verdriet en grief), de titel van de expositie, refereert aan zwart verdriet veroorzaakt door witte racistische agressie, tegenover witte grieven die voortkomen uit de angst om dominantie en controle te verliezen. Toch wordt er bijna nergens expliciet gerefereerd aan wit racisme of white guilt – hoogstens hier en daar impliciet. De expositie is zo sterk omdat kunstenaars de kans krijgen te doen waarin ze het beste zijn: persoonlijke waarheden in esthetische vorm gieten.

Zo had de bedenker van de expositie, de in 2019 op 55-jarige leeftijd overleden Nigeriaanse curator Okwui Enwezor, het ook bedoeld. De verkiezing van Donald Trump schokte hem en zette hem tot nadenken over wat hij noemde de „kristallisering van Zwart verdriet tegenover politiek georkestreerde witte grieven”. Zoals hij zijn leven lang gedaan had, zocht hij naar antwoorden in de kunst. Voor deze expositie, die door tussenkomst van Covid-19 nu pas open is voor het publiek, selecteerde hij vooral werken van grote namen – zoals Carrie Mae Weems, Mark Bradford, Lorna Simpson en Kara Walker – die hun faam overigens bijna allemaal minstens deels aan Enwezor danken. Het eindresultaat, met dank aan de curatoren die na Enwezors dood zijn werk afmaakten, beschreef de New York Times als „een ode aan de veerkracht van de zwarte cultuur in de VS en tegelijkertijd een herdenking van alles wat verloren is gegaan door racisme”.

Uit elkaar gescheurd

Een blikvanger op de expositie is de installatie Peace Keeper van Nari Ward, uit 1995. Het is een zwarte, door midden geknakte Cadillac-lijkwagen, in een enorme metalen kooi. Tientallen oude geluidsdempers hangen boven de wagen, die op zijn beurt rust op een bed van uitlaatkleppen. Wie goed kijkt, ziet dat de auto is bedekt met pek en pauwenveren.

Eenmaal aangekomen op de vierde verdieping, waar de expositie eindigt, lijkt het alsof ook aan het rouwen een einde gaat komen – zo helder en kleurrijk ogen de alhier tentoongestelde werken. Centraal staat Antoine’s Organ, een installatie van Rashid Johnson die tot aan het naar schatting tien meter hoge plafond reikt. Uitgestald op zwarte bouwsteigers staan tientallen tropische planten in potten, omringd door Shea-boter (soort kokoscrème) en boeken van onder meer W.E.B. Du Bois en Paul Beatty. Jazzy pianomuziek komt uit de luidsprekers. Aan de omringende muren hangen kleurrijke abstracte schilderijen van Mark Bradford en Julie Mehretu.

Maar schijn bedriegt. Johnsons installatie bespot het idee dat kunst geïnterpreteerd dient te worden – kijk, het is een urban jungle! Het knalgele doek van Mark Bradford blijkt gebaseerd te zijn op de contouren van een door de Amerikaanse overheid gebruikte kaart van zwarte buurten in Los Angeles, ten tijde van de zogeheten ‘Watts-rebellie’ van 1965. De achtergrond van een van de vier Mehretu-schilderijen is een tekening van een beeld uit de mars van witte racisten in Charlottesville, in 2017.

Het allerlaatste werk op weg naar de lift, en de uitgang, is een klein werk uit 1964 van Jack Whitten, getiteld Birmingham. Centraal staat een uitgeknipte nieuwsfoto van een zwarte man die wordt aangevallen door een witte politieagent met een hond. De foto is ingekapseld in aluminiumfolie, waardoor het lijkt alsof de zwarte man uit elkaar wordt gescheurd.