‘Verhouding tussen Rijk en gemeenten moet anders’

De manier waarop gemeenten worden gefinancierd, moet fundamenteel veranderen. Dat is niet louter een kwestie van extra geld, maar van een structurele verandering in de verhouding tussen Rijk en decentrale overheden.

Dat schrijft de Raad voor Openbaar Bestuur, een onafhankelijk adviesorgaan van regering en parlement, in een ongevraagd en hard advies aan de vooravond van een nieuwe kabinetsperiode. Als er geen keuzes worden gemaakt door een nieuw kabinet „lopen we het risico dat over een aantal jaar de tekorten weer oplopen en dreigt het gevaar van een verdere uitholling van de lokale democratie”, schrijft de Raad.

Het grotere verhaal lees je hier: ‘De financiering van gemeenten moet fundamenteel anders’

Aanleiding voor het advies is dat de ROB ziet dat de onvrede tussen het Rijk en decentrale overheden groeit. Gemeenten klagen over structurele financiële tekorten, de meeste hebben of moeten de komende jaren fors bezuinigen. Zij waarschuwen dat zij er niet nog meer rijkstaken bij kunnen hebben, zoals uitvoering van het Klimaatakkoord, zonder dat daar geld tegenover staat.

De bulk van de inkomsten van gemeenten, en daarmee de bekostiging van veel taken, verloopt via het Gemeentefonds. Het geld dat zij krijgen, is in principe vrij besteedbaar. Maar, signaleert de Raad, steeds vaker wordt door het Rijk bepaald aan welke taak geld moet worden besteed of wordt er bepaald wat een gemeente precies voor elkaar moet krijgen.

Het Gemeentefonds is een „duizend-dingen-doekje” geworden, schrijft de ROB, waaruit „medebewindstaken met weinig beleidsvrijheid en beleidsvoornemens vanuit het Rijk” moeten worden bekostigd.

Dat komt de verhouding tussen de bestuurslagen niet ten goede, zegt de Raad. „Het is steeds vaker armpje drukken tussen Rijk en decentrale overheid. De laatste is in het nadeel, want er is één partij die geld heeft”, zegt Peter Verheij, lid van de ROB. Het gevaar is volgens hem dat gemeenten zich „in toenemende mate een filiaal van een supermarkt voelen” die weinig kunnen beslissen omdat politieke keuzes in Den Haag worden gemaakt. „Dat holt de lokale democratie uit.”

Opsplitsen als oplossing

De Raad voor Openbaar Bestuur komt in zijn advies met een aantal oplossingen. Zo zou het Gemeentefonds moeten worden opgesplitst in een klassiek deel dat vrij besteedbaar is en bestemd is voor lokale voorzieningen, zoals het onderhoud van schoolgebouwen, parken en wegen, subsidies aan culturele- en sportieve instellingen, en ambtenarensalarissen. Die voorzieningen kunnen per gemeente anders zijn, afhankelijk van een lokale politieke keuze.

Het andere deel van het Gemeentefonds is dan bedoeld voor medebewindstaken, zoals de jeugdzorg en maatschappelijke ondersteuning: de gemeente voert die wettelijke taken uit en tussen gemeenten mag weinig verschil zijn in wat de burger krijgt. „Nu zie je dat gemeenten snijden in de voorzieningen om de taken die zij van het Rijk hebben gekregen te betalen”, zegt Verheij.