Cello met een mysterieus verleden: ‘Het was of het instrument de muziek al kende’

Niet lang voor zijn dood ontdekte Anner Bijlsma (1934-2019) dat zijn cello niet het instrument was dat het leek te zijn. In werkelijkheid was het zo’n zeventig jaar jonger dan iedereen dacht. De cello kwam niet ter wereld – wat het etiket beweerde – in 1835 in de Turijnse werkplaats van Johannes Franciscus Pressenda, maar werd gemaakt door Celeste Farotti in Milaan, aan het begin van de twintigste eeuw.

Het betekende een verschil van een paar ton in waarde. De duurste Pressenda leverde afgelopen decennium zo’n half miljoen euro op, de kostbaarste Farotti werd in die tijd verkocht voor rond de negentig duizend euro. Bijlsma haalde er zijn schouders over op. „Dat dure en heilige gedoe rondom strijkinstrumenten vond hij maar onzin”, zegt zijn weduwe, violist Vera Beths. „Het ging hem vooral om de klank. In zijn handen kreeg deze cello een blonde toon, ademde iets lichts en verheffends. Behalve barokmuziek speelde hij alles op dit instrument.”

Zoals de legendarische opname van Olivier Messiaens Quatuor pour la fin du temps, waar Bijlsma in het vijfde deel zijn cello de eeuwigheid laat bezingen in een schier eindeloze melodie.

Meer dan vier decennia waren Bijlsma en zijn Farotti onafscheidelijk, tot een spieraandoening hem tot stoppen dwong. Zo’n tien jaar na zijn laatste concert begon hij een zoektocht naar een nieuwe bespeler voor het instrument. Bijlsma ging in gesprek met het Nationaal Muziekinstrumenten Fonds (NMF) over een bruikleen aan een jong talent. Hij koos tenslotte cellist Lidy Blijdorp. Ze leerden elkaar kennen gedurende zijn gastlessen aan het Amsterdams conservatorium. Daarna nodigde hij haar thuis uit om hem Bach en Boccherini voor te spelen.

„Op een dag was ik weer bij hem op bezoek”, vertelt Blijdorp, „en zei Bijlsma plotseling: ‘Ik heb hier iets liggen.’ Hij haalde de cello tevoorschijn en vroeg of ik er wat op wilde laten horen. Het instrument klonk eerst enigszins stoffig en dichtgeslibd, want ze had lang gezwegen, toch ervoer ik een ruimte in de klank die mijn eigen cello niet bezat. Daarom probeerde ik een stuk van Beethoven dat me vaak moeilijk afging. Verbazingwekkend genoeg voelde het alsof dit instrument die muziek al kende.”

Bijlsma gaf Blijdorp de Farotti een paar dagen mee naar huis. „Kennelijk wilde hij weten of het klikte tussen de cello en mij. Dat blijkt niet altijd het geval. Het is net als bij de toverstokken in Harry Potter: ze passen bij je of niet. Dat is niet altijd meteen duidelijk. Soms kan zo’n kennismaking stroef verlopen, maar lukt het op den duur toch om een cello onder je handen tot leven te wekken.”

Intrigerende briefkaart

Vijf jaar lang bespeelt Blijdorp de Farotti inmiddels. En het NMF heeft onlangs het instrument definitief van Bijlsma’s erfgenamen kunnen kopen, waarmee het gevaar geweken is dat zij de cello zal moeten afstaan.

Zondag viert het fonds de aankoop met een presentatieconcert via livestream. Rondom Bijlsma’s cello werden de afgelopen jaren veel vragen – zoals de herkomst – beantwoord, maar bleven nog genoeg raadsels over. Zoals de vraag wie de vorige eigenaren waren.

Het is net als bij de toverstokken in Harry Potter: ze passen bij je of niet

Daarover bestaat een intrigerende briefkaart aan de lang overleden vioolbouwer Willem Bouman, van wie Bijlsma deze Farotti kocht. Hierop schrijft een man – wiens naam niet te ontcijferen viel – met grote hanenpoten in mei 1964 vanuit Zwitserland, dat hij de vorige eigenaar (ook onleesbaar) „dikwijls heeft horen zeggen dat hij dit instrument van Pablo Casals, die hem uit Spanje had meegebracht, heeft gekocht”. De Catalaanse musicus staat bekend als de godfather van de cello in de twintigste eeuw.

En zo brengt een bescheiden Farotti twee grote pioniers van het instrument samen via een raadselachtige briefkaart. Alle mensen die zich de identiteit van de onbekende afzender zouden kunnen herinneren, zijn gestorven. Anner Bijlsma’s broer Henk herinnert zich alleen nog dat hij als jonge tiener begin jaren zestig met de cellist en vioolbouwer Bouman „in een grote Amerikaan” mee mocht naar Parijs om het instrument op te halen. Maar waar en bij wie, weet hij niet meer.

De eerste helft van het bestaan van de cello zal mistig blijven, zoals bij veel mooie strijkinstrumenten. Maar een halve eeuw bij Anner Bijlsma gaf het instrument een stem, die Lidy Blijdorp in de Farotti terugvindt. „Ik hoor in de cello de vreugde van het musiceren, in die tevreden grondtoon herken ik Bijlsma wel.”