‘De Tong’ wordt duur betaald

Wie wel eens door de polder rijdt tussen Lelystad en Almere moet het beeld kennen. Een hoog groen-bronzen schild dat trots op een dijk staat. Na de betonnen olifanten van Tom Claassen bij Almere is het schild altijd een bijzonder moment tijdens een rit over de A6 richting Friesland. Misschien komt het door de olifanten, maar bij het spitse ovale beeld op de Knardijk moet ik altijd aan Zulu’s denken, die bewapend met speren en hun ovale schilden de Britse koloniale soldaten aanvallen.

Jarenlang stond het schild daar op zijn dijk, haaks op de A6, een baken in een weids landschap. Wat het was, hoe het heette en wie het gemaakt heeft, heb ik me nooit afgevraagd. Tot begin 2020. Vlak voor de coronatijd begon, was het schild ineens weg. Volgens nieuwsberichten stond het na stormschade scheef en was het in reparatie.

Sindsdien weet ik dat het schild een dijk markeert die de grens vormt tussen Oostelijk en Zuidelijk Flevoland. Deze achttien kilometer lange Knardijk, genoemd naar een ondiepte in de oude Zuiderzee, moet als de IJsselmeerdijk van de polder ergens doorbreekt Oostelijk óf Zuidelijk Flevoland drooghouden.

Het ovale beeld staat zo’n tweehonderd meter van de snelweg, is negen meter hoog, tot vier meter breed en tot anderhalve meter diep. Het weegt zeven ton en is eind februari 2020 door een gespecialiseerd bedrijf vervoerd naar een opslagplaats (de rit kostte 8.530,50 euro).

Na een jaar is er nog geen begin gemaakt met de reparatie. Wat wel binnenkort gereedkomt, is een ‘quickscan’ waarmee de verantwoordelijk gedeputeerde Michiel Rijsberman (Kunst en cultuur, D66) met Provinciale Staten in debat gaat over reparatie, mogelijke alternatieve locaties en de naam.

Lucifer

Het schild heeft een lange geschiedenis, blijkt uit een fors op verzoek van Provinciale Staten gemaakt ambtelijk dossier met zeshonderd documenten. Het is eerder beschadigd geweest en toen pas vier jaar later teruggeplaatst op de dijk. Het heet overigens De Tong en is gemaakt door Rudi van de Wint (1942-2006), bekend van de grote kleurige schilderijen in de Tweede Kamer en zijn beeldenpark De Nollen bij Den Helder. Hij noemde het beeld ook wel De Tong van Lucifer, en ook dat kan een reden zijn dat het beeld misschien nooit terugkeert op de Knardijk.

Uit brieven en mails die de provincie heeft ontvangen, blijkt dat veel mensen in Flevoland zich storen aan de naam. „Dit beeld tart God”, zegt bijvoorbeeld Statenlid Sjaak Simonse (SGP). „Elke keer dat ik erlangs kom, word ik daar verdrietig van.”

Gedeputeerde Rijsberman wil dat De Tong terugkomt op zijn plaats, „zo doen we dat altijd”, zei hij februari vorig jaar in NRC. Maar hij begrijpt „de pijn van de tegenstanders, met deze titel lijkt het op godslastering”.

Lees ook: Nieuwe land art: bij Dronten is een betonnen ruimteschip geland

Kunstenaar Rudi van de Wint zelf is de oorzaak van de associatie van De Tong met Lucifer, want pas bij de onthulling in 1993 geeft hij het die naam. Als er later rumoer ontstaat, verduidelijkt Van de Wint dat hij niet de Bijbelse Lucifer bedoelde, maar een Romeinse mythologische figuur van die naam. En in 2001 verandert hij de titel definitief in De Tong, schrijft Jacqueline van Koningsbruggen in 2010 aan de provincie. Zij was sinds 1992 tot haar overlijden in 2013 werkzaam op De Nollen en schrijver van de monografie R.W. van de Wint – schilder, beeldhouwer, bouwer. Lucifer riep associaties op die afleidden van de werkelijke betekenis, besefte de kunstenaar.

Maar het baat allemaal niet. De naam wordt zelfs een politiek strijdpunt en in 2010 besluit een meerderheid van Provinciale Staten, ondanks de wens van de kunstenaar en het verzet van politieke partijen met een christelijke achtergrond, dat de volledige naam De Tong van Lucifer gehandhaafd blijft.

Kosten

De Tong op de Knardijk is het resultaat van een uitnodiging in 1988 aan drie kunstenaars om een voorstel te doen voor een kunstwerk ergens langs de A6. In 1990 vallen de plannen van Leo Vroegindeweij (17 platanen langs een geel betonnen pad) en Andy Goldsworthy (5 heuvels van 20 meter hoog) af en wordt Van de Wints voorstel gekozen. Maar zijn eerste ontwerp stuit op bezwaren: een liggende sigaar met permanent brandende uiteinden is niet goed voor het milieu. In 1991 wordt een nieuw ontwerp van een „staande zuivere ovaal” omwikkeld met koperdraad goedgekeurd.

In zijn werkgebied De Nollen in de duinen bij Den Helder heeft Rudi van de Wint dat beeld gemaakt. Het bestaat uit een geraamte van staal met daaromheen gewonden vele honderden meters 0,6 cm dik koperdraad. Volgens Van de Wint een associatie met een elektrische spoel zoals in een dynamo. Aan bliksem doet het hem ook denken. Het maken kost hem met hulp van een in dienst genomen lasser en nog een medewerker bijna een jaar. De provincie betaalt voor De Tong 400.000 gulden (ca. 181.512 euro), het ministerie van Cultuur draagt daaraan 130.000 gulden bij.

Lees ook: Eens ging de nepzee hier tekeer

Behalve de Lucifer-associatie lijkt er weinig mis met het beeld op de Knardijk, behalve dat in 1995 vandalen er deuken in slaan. Reparatie kost de provincie 22.235 euro. Eind 1996 is het beeld terug op zijn plek.

In de zomer van 2004 blijkt dat een groot aantal koperwikkelingen is losgeraakt. Daarna zijn dieven er met flink wat koperdraad vandoor gegaan. Na onderzoek concludeert het Instituut Collectie Nederland dat de combinatie van de gebruikte materialen in relatie tot de constructie niet geschikt is „voor de condities die in en rondom het beeld heersen”. Oorzaken zijn ondermeer een foute soldeertechniek en het verkeerde gebruik van popnagels.

Restauratie

De provincie besluit het beeld „kundig en duurzaam” te laten repareren. Op 17 oktober 2006 is De Tong van de Knardijk verwijderd, „om nog meer schade te voorkomen”, schrijft een provincieambtenaar. Het beeld zal naar verwachting voor het eind van het jaar terug zijn.

De Noord-Amsterdamse Machinefabriek (NAM) krijgt na een aanbesteding in 2008 de opdracht tot reparatie. Met toestemming van de familie van de in 2006 overleden Rudi van de Wint is het beeld door de NAM grotendeels opnieuw gemaakt. Nu wordt beter rekening gehouden met de omstandigheden op de winderige dijk. Het stalen binnenwerk is vernieuwd en verzinkt in het grootste galvaniseerbad van Nederland en opnieuw omwonden met koperdraad. De kosten zijn 189.760 euro.

Volgens het dossier van de provincie Flevoland is in totaal „vanaf de plaatsing van het kunstwerk op de Knardijk aan herstel en beveiliging van het kunstwerk 293.218 euro uitgegeven”.

Verhuizen?

Flevoland heeft volgens een memo uit 2012 al eens laten onderzoeken of er alternatieve locaties te vinden zijn. Ook is aan verplaatsen naar een museum gedacht. Volgens ambtenaren heeft het zeker voordelen als het beeld wat beter bereikbaar is en meer in het zicht komt te staan. Dat kan bijvoorbeeld op de rotonde Biddingweg in de provinciale weg N307. Of in de vijver van het Zilverpark in Lelystad. Maar aan beide locaties kleven nadelen en extra kosten (73.000 euro en 54.000 euro, volgens de afdeling Infra). „Mijn advies is na al het (uitzoek)werk (6 jaar inmiddels) voor De Tong van Lucifer te gaan voor de keuze op de Knardijk”, schrijft een wat vermoeid klinkende ambtenaar.

Voor een verplaatsing heeft de provincie toestemming nodig van de nabestaanden van de kunstenaar en die weten dat Rudi van de Wint gehecht was aan de plek langs de drukke A6. De familie laat in een brief van februari 2012 weten dat ze akkoord gaan met verplaatsen als de Knardijk onhaalbaar is wegens vandalisme. Ook plaatsing op De Nollen oppert de familie als mogelijkheid.

Terug

Op vrijdag 1 oktober 2010 is De Tong voor de tweede keer terug op de Knardijk. Met een kraan wordt het op de dijk gehesen. Om 11 uur draait gedeputeerde Van Diessen (VVD) in aanwezigheid van pers en genodigden feestelijk de laatste bout aan. En na bijna vier jaar kunnen de automobilisten op de snelweg het beeld weer zien.

Het gerestaureerde beeld is niet alleen beter bestand tegen het weer (NAM garandeert maximaal 10 jaar), ook is er een hek omheen geplaatst, verlichting aangelegd en beveiliging geregeld. Dat kost 71.863 euro, inclusief het leggen van een paar honderd meter stroomkabel naar de Knardijk, schrijft de provincie in november 2012 op antwoord van vragen van de PVV-fractie. In 2019 is de verlichting verwijderd nadat die deels gestolen was (kosten 6.000 euro). De sloten in het hek zijn door vandalen uitgeboord.

En nu

Nog geen tien jaar later komt er in februari 2020 weer een kraanwagen naar de Knardijk om het beeld op te halen. Het is door een winterstorm scheef gewaaid. Voor de derde keer is de Knardijk leeg en moet het beeld gerestaureerd worden. Hoe lang dat nog duurt – en of De Tong ooit terugkomt – is niet duidelijk. Er is zelfs nog geen datum waarop Provinciale Staten de quickscan gaat bespreken. Sommigen vinden dat De Tong nu wel genoeg heeft gekost. Dat er in coronatijden wel belangrijker zaken zijn om geld aan te besteden. Dat het kunstwerk nog steeds een belediging is voor mensen die in God geloven.

De Tong zelf ligt intussen ergens in of bij een opslagplaats van de provincie te wachten op een besluit. Gerepareerd is er nog niets. Volgens de erven van de kunstenaar, die zijn nalatenschap beheren en onderhouden, moeten de interne constructiebalk en de helft van het koperen omhulsel vernieuwd worden. Kosten circa 125.000 euro.

Graag zou ik het beeld eindelijk eens van dichtbij met eigen ogen willen bekijken. Maar mijn verzoek om De Tong in zijn huidige staat te bezoeken, wijst gedeputeerde Rijsberman af in verband met „veiligheidsoverwegingen”.