Hoe zou de opwarming van de aarde eigenlijk klinken?

We weten allemaal hoe klimaatverandering eruitziet. We kennen de beelden van smeltende gletsjers, gebarsten aarde door extreme droogte, hagelstenen zo groot als eieren, mislukte oogsten, stortbuien, bosbranden en overstromingen. Maar hoe zou klimaatverandering eigenlijk klinken?

Een team van kunstenaars, klimaatwetenschappers en computerdeskundigen gebruikte Le quattro stagioni, de vier beroemde concerten voor strijkorkest die Antonio Vivaldi in 1725 publiceerde, om dat te ontdekken. Vivaldi baseerde zijn muziek op vier sonnetten over de mens en de seizoenen. Maar hebben de vogels die bij Vivaldi de lente verwelkomen een toekomst? Brengt een briesje nog enige verkoeling in de zomer? Zal de oogst in de herfst net zo overvloedig zijn als in Vivaldi’s tijd? En waar is de ijzige vrieskou in de winter?

„Oppervlakkig gezien kun je Vivaldi’s muziek beschouwen als een verklanking van het weer”, zegt Tim Devine, een van de bedenkers van The [Uncertain] Four Seasons, bedoeld om het klimaatbewustzijn van de luisteraar te vergroten. „Maar in feite is het een weergave van onze relatie met de natuur. Dat maakt het werk heel geschikt om te onderzoeken hoe die relatie verandert als we niets doen om klimaatverandering te voorkomen.”

Vivaldi wordt wel vaker gebruikt voor een boodschap over klimaat. Al in 2004 maakte violist Pinchas Zukerman een lespakket over Le quattro stagioni voor Canadese scholen, inclusief een hoofdstuk over ‘onze veranderende seizoenen’ en een kritisch commentaar over het energiegebruik van de Canadezen. In 2017 speelde het Heisenberg Ensemble Vivaldi’s concerten terwijl wetenschappers van de University of St Andrews met beelden en grafieken de gevolgen van klimaatverandering lieten zien. En componist Trevor Bumgarner schreef in 2018 voor het New Yorkse Shattered Glass Ensemble No Seasons, een op Vivaldi geïnspireerd nieuw werk over klimaatverandering.

Wat Devine en zijn team hebben gedaan gaat verder, vertelt hij per Zoom vanuit Melbourne, waar de nieuwe versie voor het eerst werd uitgevoerd. Ook componist Hugh Crosthwaite neemt deel aan het gesprek. Hij had de artistieke eindverantwoordelijkheid voor de compositie, die in eerste instantie met behulp van een computer werd gegenereerd.

Extreem toekomstscenario

Simpel gezegd werden data van het IPCC, het klimaatpanel van de Verenigde Naties, losgelaten op Vivaldi’s muziek. Daar rolde een partituur uit die door Crosthwaite waar nodig werd gefatsoeneerd. „Wij kozen voor extremen”, zegt Devine. „Hugh bracht daarin muzikale nuance, speelbaarheid en creativiteit terug.”

Devine vertelt hoe ze te werk zijn gegaan. Eerst moest Vivaldi’s partituur worden gedigitaliseerd. Daarvoor gebruikten ze de computersoftware MusicXML. „Een ondankbare klus”, vond Crosthwaite het. „Maar wel belangrijk, omdat je de details in de muziek op het gebied van luidheid, tempo en accenten wilt behouden. Alles moest in computertaal worden omgezet. Ik stelde mezelf steeds de vraag: hoe heeft Vivaldi het bedoeld? Dat hielp enorm om de muziek te begrijpen en echt te waarderen.”

De volgende stap was om een algoritme te creëren op basis van het IPCC-scenario RCP8.5, een extreme toekomstvisie waarin de mensheid nauwelijks iets onderneemt om klimaatverandering te voorkomen. De temperatuur zal in dat geval aan het einde van deze eeuw meerdere graden zijn gestegen en de gevolgen voor mens en natuur zullen groot zijn. Sommige delen van de aarde worden letterlijk onleefbaar.

Gedigitaliseerde partituur

Met dit algoritme werd Vivaldi’s gedigitaliseerde partituur vertaald naar een nieuwe compositie, of om precies te zijn naar 892 nieuwe partituren (allemaal te downloaden op de website van het project). Voor elk orkest ter wereld van enige betekenis, van Sydney tot Amsterdam en van Shanghai tot Bogota, werd een unieke partituur gegenereerd, afhankelijk van wat het klimaat rond 2050 voor die regio in petto heeft.

Niet overal zal de invloed van klimaatverandering even groot zijn. Daar waar volgens de klimaatmodellen de gevolgen meevallen, rolde er een redelijk ongeschonden partituur uit de computer. Maar op sommige plekken slaat de opwarming hard toe. Devine noemt Shanghai als voorbeeld. Die miljoenenstad zal zwaar getroffen worden door zeespiegelstijging. En dat blijkt in de muziek.

„Bij Vivaldi klinkt in de herfst de dronkenschap na een overvloedige oogst. Daarop volgt de plezierjacht”, zegt Devine. „Maar voor de inwoners van Shanghai zal er geen reden tot feesten zijn. En plezierjacht is iets voor samenlevingen die er relatief goed voorstaan, en niet voor een plek waar mensen kampen met overstromingen.” Als feest en jacht wegvallen, blijft er van Vivaldi’s muziek niets over – letterlijk. Het algoritme produceerde alleen maar pauzes. „Het orkest zit minutenlang stil voor zich uit te kijken”, zegt Devine. „Het is een betekenisvolle stilte, een zware stilte, een ongemakkelijke stilte. Maar een krachtige boodschap.”

Een ander voorbeeld is het geluid van de vogels in het voorjaar, door Vivaldi in het eerste deel heerlijk tot klinken gebracht in twee wedijverende vioolsolo’s. Klimaatverandering zal de soortenrijkdom van flora en fauna aantasten. Dus het gekwinkeleer zal anders en minder worden. In de nieuwe versie haperen de solo’s en is de toonsoort van het vrolijke E-groot veranderd in een somber e-klein.

De luchtige boerendans waarmee het eerste deel van De Herfst in Vivaldi’s werk begint, klinkt in de nieuwe versie verbeten en ruw, eerder als Stravinsky’s Le Sacre du printemps dan als een barokconcert. De bliksem en de donder zijn in de nieuwe versie minder snel voorbij dan bij Vivaldi. En de boeren doen in de zomer geen rustig dutje, maar de syncopes in de muziek laten horen dat ze geplaagd worden door nachtmerries over de bedreigingen van hun land.

Demonische momenten

Klimaatmuziek moet ‘lelijk’ klinken – maar zonder dat de luisteraar afhaakt. Componist Crosthwaite vindt het niet jammer dat er ‘mooie’ passages uit Vivaldi’s partituur verdwenen zijn. „Ik geniet juist van de demonische momenten in de nieuwe partituur. Alle grote motieven waar het algoritme mee kwam, zijn gebleven. Alleen bekommert zo’n algoritme zich niet om de speelbaarheid.” Dus die heeft Crosthwaite teruggebracht. „Dat is wat een componist altijd doet”, zegt hij. „Wat wil je met je muziek uitdrukken? Hoe kun je die boodschap op een betekenisvolle en overtuigende manier weergeven? Muziek is voor de luisteraar een ontdekkingsreis in de wereld waarin hij leeft.”

Bovendien gaat een algoritme niet geheel zijn eigen gang. Het hangt ervan af waarmee het wordt gevoed. Een belangrijk criterium was dat de oorspronkelijke quattro stagioni er voldoende in zouden doorklinken. Precies wat met het klimaat over een paar decennia het geval zal zijn. „De muziek moest herkenbaar blijven. Die enorme bekendheid van Vivaldi’s werk, is een deel van zijn kracht. De luisteraar weet hoe het normaal klinkt en kan daardoor betekenis geven aan de verschillen.”

Zit er niet iets vreemds in het hele concept? Vivaldi was een 18de-eeuwse Italiaanse componist. In grote delen van de wereld hebben de seizoenen een heel ander karakter. Rond de evenaar is nauwelijks sprake van seizoenen, daar is het vaak alleen heet en droog of heet en nat. Ook in Australië pakken de jaargetijden anders uit dan Vivaldi ze beschrijft. Crosthwaite ziet dat niet als probleem. „Vivaldi’s muziek bevat genoeg weersverschijnselen en de reactie van de mens daarop: storm, hitte, neerslag, donder en bliksem, oogsten en kou. Onze conclusie was: er zitten voldoende elementen in de muziek om uitdrukking te geven aan de gevolgen van klimaatverandering. Of een oogst mislukt door bosbranden of door droogte, maakt dan niet meer zoveel uit.”

Maar hoe zouden Vivaldi’s Jaargetijden hebben geklonken als hij een Australische componist was geweest? „In de 18de eeuw waren er nog geen witte kolonisten in Australië”, zegt Devine. „Als Vivaldi hier zijn muziek had gemaakt, behoorde hij tot de First Peoples van dit land. Van de Aboriginal-muziek uit die tijd bestaat geen overlevering.”