Japanse ouderen werken door tegen de dementie

Verscholen in de bergen bij Nagano, aan een kronkelweg tussen steile hellingen met naaldbossen, ligt een geliefd toevluchtsoord voor lokale Japanse senioren die op de loop zijn voor de veroudering. Bij Ogawa No Sho, een restaurant dat is opgetrokken uit donker hout, kunnen ze de dementie een paar stappen voorblijven. Dat is althans een belangrijke reden voor Takashi Onishi om hier op zijn 76ste nog zes dagen per week te werken.

Hij stookt de vlammen op in de traditionele vierkante vuurplaats die midden in het restaurant staat. Erboven hangt een schaal van gietijzer waarin zijn twee vrouwelijke collega’s, ook beiden zeventigers, steeds nieuwe oyaki leggen: lokale pasteitjes van tarwebloem met groentevulling. De vrouwen rollen bolletjes van deeg en vullen die met mengsels van spinazie en zwarte bonen of tofu en wortel.

Tussendoor bedient Onishi de gasten, veelal toeristen die in de omliggende ski-resorts verblijven. Het is lichamelijk werk, maar niet erg zwaar, al zijn de dagen lang. „We doe het niet alleen voor de voldoening”, vertelt Onishi, „we willen niet dement worden. En het is een zeer welkome aanvulling op het pensioen. Zonder dit werk kunnen we wel rondkomen, maar iets extra’s zit er dan niet in. Dan kunnen we niet naar de onsen [warmwaterbron red.] of de kleinkinderen iets toestoppen.”

De 96-jarige werkt in weekenden

De helft van de ruim tachtig werknemers van Ogawa No Sho is boven de zestig, zo’n 20 procent zelfs boven de zeventig. De oudste werknemer is een van de oprichters. Met zijn 96 jaar werkt hij alleen nog in de weekenden. De ouderen runnen het restaurant, waar ze zo’n 150.000 oyaki per jaar verkopen. In een fabriek in het dorp doen de jonge krachten het grote werk: daar produceren ze zes miljoen oyaki per jaar, die in het hele land worden verkocht.

Door deze werkverdeling lukt het directeur Koryu Gonda om de gepensioneerden, die minder productief zijn, een baan te geven. Hij doet het niet uit liefdadigheid: „Oudere mensen hier ambachtelijk werk zien doen past in het plaatje. En vrouwen op leeftijd kunnen al goed oyaki’s maken. Dat hoeven ze niet meer te leren.”

Hij heeft ook een financieel motief: „Jonge mensen hebben een hoger loon nodig, omdat ze opgroeiende kinderen hebben. De gepensioneerden zien dit werk vooral als een aanvulling die ze bovendien helpt om mentaal fit te blijven.”

‘Een leven met twee oogsten’, zo noemen de bestuurders van de prefectuur Nagano deze aanpak. De gemiddelde Japanner heeft dan ook alle tijd voor een tweede loopbaan. Japan heeft de oudste bevolking ter wereld, met de hoogste levensverwachting. Andere ontwikkelde landen zien in deze ‘supervergrijzing’ – een term van macro-economen – een voorbode van wat hen zelf te wachten staat en volgen de Japanse demografische ontwikkeling vaak nauwkeurig.

Al twintig jaar met pensioen

In 2017 lag de levensverwachting voor Japanse mannen op 81, voor vrouwen op 87. In Nagano komt daar nog een jaar bij. Volgens de lokale statistieken blijven mannen in Nagano gemiddeld gezond tot hun 81ste, vrouwen tot hun 85ste. Mensen die deze leeftijden bereiken hebben soms al meer dan twintig jaar eerder een punt achter hun loopbaan gezet: in 2019 lag de gemiddelde leeftijd waarop werkenden met pensioen gingen op 63 jaar.

Een kleine 30 procent van de 65-plussers in de prefectuur Nagano besluit om te blijven werken, het hoogste cijfer van het land. Ter vergelijking: in Nederland had in 2018 zo’n 8 procent van de 65-plussers betaald werk. De overheid van Nagano wil de hoge arbeidsparticipatie graag nog verder verhogen, omdat er door het lage geboortecijfer in alle sectoren sprake is van arbeidstekorten. De Japanse bevolking krimpt al sinds een jaar of tien.

In bergdorpen als Ogawa speelt dat sterker dan in de stad. „Ik zie de laatste jaren nog maar weinig kinderen in het dorp”, zegt mevrouw Sumako Yanagisawa (73), als ze even stopt met het rollen van puntgave oyaki. „De huizen om mij heen zijn verlaten, de supermarkt is al drie jaar gesloten. Het zou leuker zijn als er wat meer mensen waren. Veel ouderen wonen alleen, dat is wel zorgelijk.”

Sinds 1980 is het inwonertal van het dorp gehalveerd naar 2.500 en sinds enkele jaren wonen er meer 65-plussers dan 15- tot 64-jarigen. De jongeren die er volwassen worden, gaan vaak werken en studeren in de stad.

De lokale overheid probeert de leegloop te bestrijden. Zij biedt stedelingen die op zoek zijn naar ruimte en een eenvoudiger leven subsidies om de verlaten huizen op te knappen. Het project is maar gedeeltelijk geslaagd, zegt restaurantdirecteur Gonda: er zijn tientallen huizen volgens dit programma verkocht, maar de leegloop is veel groter.

In heel Japan geldt dat een krimpende groep werkenden de welvaart overeind moet houden voor een groeiende groep ouderen. Concreet: jaarlijks worden er twee miljoen Japanners 65, terwijl er maar één miljoen twintig worden. Japan kent al jaren een lage economische groei, een situatie die voor een groot deel wordt veroorzaakt door de demografische ontwikkeling. De regering nam vorig jaar wetgeving aan die bedrijven moest stimuleren om werknemers die dat willen tot hun zeventigste werk te geven.

Na een nacht slaap weer kwiek

Ouderen die geen betaalde baan hebben zijn vaak wel nog actief, bijvoorbeeld als vrijwilliger of in een soort tussenvorm, via de Silver Human Resources Centers. Dat zijn bemiddelingsbureaus waar ouderen korte, betaalde opdrachten kunnen vinden die lichamelijk niet al te zwaar zijn. In de praktijk blijkt echter dat het aanbod aan geschikte opdrachten veel kleiner is dan gewenst.

De prefectuur Nagano wil tot 2030 zo’n 40.000 extra ouderen aan werk helpen. Omdat dat niet gaat lukken met het aanbod van het lokale Silver-centrum hoopt de overheid op medewerking van bedrijven als Ogawa No Sho.

De 71-jarige Shigeo Arisaka is op deze dag de jongste aanwezige werknemer in het restaurant. Hij is vijf jaar geleden begonnen, daarvoor was hij electricien in de bouw. „Ik had nog nooit gekookt”, zegt hij. Nu is hij er bedreven in. Soms gloeien zijn wangen rood van het werken boven het vuur; op zijn vingers zijn dikke eeltknobbels gegroeid waardoor hij het contact met de vlammen niet meer voelt.

Arisaka wil tot minstens zijn 75ste doorwerken. „Als ik ‘s avonds thuiskom ben ik moe”, zegt hij, „maar na een nacht slapen ben ik weer kwiek. Zolang dat zo is, ga ik door.”