Vluchteling kijkt anders naar Amsterdam

„Op de boot vertellen ze verhalen over hoe klote het is om hier aan te komen als migrant en je weg te vinden.” Aan het woord is kunstenaar Teun Castelein (1980), die in 2015 de Amsterdamse Rederij Lampedusa oprichtte, een rederij die grachtentours aanbiedt en waar migratie centraal staat. De vijf kapiteins die varen op de drie verschillende boten zijn voormalige vluchtelingen afkomstig uit Syrië, Somalië, Eritrea en Egypte, de opgeknapte boten zijn achtergelaten vluchtelingenboten van het Italiaanse eiland Lampedusa. Castelein is dan wel de oprichter, vertelt hij, maar het liefst blijft hijzelf onzichtbaar: de crew is het gezicht van de rederij, de vijf kapiteins dus; zij varen op de Amsterdamse kanalen en vertellen aan hun klanten over de Amsterdamse migratiegeschiedenis.

Toen maart vorig jaar de coronamaatregelen werden aangekondigd, net voor de start van het nieuwe vaarseizoen – van april tot oktober –, was het voor de rederij niet haalbaar om te blijven varen: met anderhalve meter afstand onderling hou je maar twee mensen per boot over. Ze besloten daarop hun verhalen op een andere manier te vertellen: via een podcast, simpelweg de Rederij Lampedusa Podcast genaamd. Het concept is als volgt: Amsterdammer Bahram Sadeghi (1967), freelance journalist, vaart met een gast – en soms ook een kapitein – en presenteert. De gast, steeds iemand met een migratieachtergrond, vertelt een verhaal waarin Amsterdam centraal staat.

Zonder migratie was Amsterdam nog steeds een moerasdorp

Teun Castelein Kunstenaar en oprichter Rederij Lampedusa

Op een koude decemberdag bij Mediamatic op de Dijksgracht, de kleine haven waar de Rederij Lampedusa gevestigd is, vertellen Castelein en Sadeghi over het project. Sadeghi is zelf migrant, zegt hij: in Iran geboren, op zijn 18de naar Rotterdam gevlucht en negen jaar later naar Amsterdam verhuisd. „Wat ik zo interessant vond aan de podcast, is dat het niet gaat over migranten of over mijn eigen verhaal – zulke verhalen worden tegenwoordig gelukkig al vaak gemaakt. De podcast gaat over Amsterdam als migratiestad.” Castelein: „Kijk maar naar typische Amsterdamse figuren: we denken snel aan mensen als Vondel en Anne Frank, terwijl die in Duitsland geboren zijn.” Zonder migratie was Amsterdam nog steeds een moerasdorp, zegt hij.

Migratie door wonderhostie

Castelein en Sadeghi vertellen over hoe in maart 1345 een zieke man, bewoner van de Kalverstraat, een hostie in het vuur zou hebben gegooid die onbrandbaar bleek te zijn: een wonderhostie. Volgens sommigen zou de zieke man vervolgens genezen zijn: het Mirakel van Amsterdam. Dit wonderverhaal heeft destijds een stroom aan migranten veroorzaakt.

Dat migratie en voormalige vluchtelingen zo’n centrale plaats hebben bij de rederij heeft te maken met het ontstaan van Rederij Lampedusa. Het was het jaar 2015: het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis. Castelein wilde als kunstenaar het onderwerp belichten om mensen meer bewust te maken van de problematiek. Hij bedacht dat hij vluchtelingen op een boot zou zetten tijdens Sail Amsterdam, een feest met talloze „pronkschepen”, en dat het contrast een statement zou zijn. Maar Moe Al Masri, een uit Syrië afkomstige man die inmiddels ook kapitein is bij Rederij Lampedusa, zei: „Jij, als witte man, wil ons neerzetten als zielige mensen op zo’n boot, en dan schouderklopjes ontvangen. Maar ík ben niet zielig.” Castelein besloot van het plan af te zien en in plaats daarvan een rederij op te starten, waar mensen met een migratie-achtergrond zelf zouden varen en vertellen.

Amsterdamse grachten, plekken en figuren worden tijdens de vaartocht door de verteller gebruikt om het over een bredere thematiek te hebben. In de podcast hebben ze het onder meer over een standbeeld van Spinoza, wiens Portugees-Joodse familie verdreven werd uit het Spaanse rijk, maar ook over „de eerste boottrip” van kapitein Moe, die al varend door Amsterdam uitgelaten vertelt over zijn vluchtverhaal uit Syrië.

Migratiegeschiedenis is ook pijn

De migratiegeschiedenis van Amsterdam gaat over Mirakels maar ook over pijn, en ook daar hebben ze het over: zowel in de podcast als tijdens hun kanaaltours. Castelein: „Neem Tommy bijvoorbeeld”, een van de kapiteins, „die uit Egypte is gevlucht. Wanneer hij het tijdens een boottocht bij de Nieuwe Herengracht over de Portugese Joden heeft, vertelt hij indirect ook over zichzelf.” Ze praten over het persoonlijke via het algemene, over het verleden om het over het heden te hebben.

In de podcastaflevering met Jennifer Tosch, de oprichtster van de Amsterdamse Black Heritage Tours, hebben ze het over onder meer een begraafplaats voor zwarte en joodse mensen. Tosch maakt hierbij gebruik van haar expertise over de Nederlandse kolonisatie. Die kun je in Amsterdam niet ontlopen, zegt Castelein: „De kolonisatie druipt van de Amsterdamse gevels.” Sadeghi: „Er zijn gruwelijke dingen gebeurd, maar als een gebouw zo oud is, kan je hiervan wel abstractie maken, toch?” Wanneer de podcastpresentator door de straten van Amsterdam loopt, vindt hij de geschiedenis van de stad fascinerend: met verwondering kijkt hij naar de jaartallen op de gevels: „Deze gebouwen zijn 300 jaar oud en, what the fuck, hier worden nu gewoon schoenen verkocht!” Castelein is het op dit punt duidelijk oneens met hem: sinds hij zich verdiepte in die geschiedenis is voor hem de romantiek verdwenen. Het voelt alsof de mannen hier uren over zouden kunnen discussiëren.

Dat je na zo’n boottocht of podcastaflevering dieper gaat nadenken over de huidige maatschappij is ook precies de bedoeling. „We serveren de maaltijd licht”, zegt Castelein over de korte en daardoor behapbare afleveringen (10 à 15 minuten): je kan er als luisteraar daarna zelf voor kiezen om je verder in het onderwerp te verdiepen.

Misschien kan Rederij Lampedusa nog het beste worden samengevat met dit beeld: kapitein Sami, varend op het IJ met groepen niet-Nederlandse toeristen op een kleine, opgeknapte vluchtelingenboot, terwijl hij hun vertelt over de verschillende migranten die zich in Amsterdam hebben gevestigd. Castelein: „Deze toeristen zijn ook migranten, maar zij zijn wél welkom, terwijl Sami geen status heeft: Nederland zegt dat hij niet welkom is.” Wat zich op zo’n boot afspeelt zijn meerdere migratieverhalen ineen.