Tech als religie: ‘Met het geloof in data verkopen wij onze ziel’

Als domineeszoon groeide Hans Busstra (1982) op in een van religie doortrokken wereld. Tijdens zijn studie zei hij het geloof vaarwel, maar dat leidde niet tot hard atheïsme. „Ik heb me nooit senang gevoeld bij dat materialistische wereldbeeld, een koud, ontzield verhaal. Ik ben altijd op zoek gebleven naar een vorm van zingeving”. Voor zijn nieuwe VPRO Tegenlicht-documentaire Technologie als religie praat Busstra met mensen die volgens hem juist in materialisme en technologie een nieuw geloof vinden: dataïsme.

Wat is ‘dataïsme’?

„Het idee dat de hele werkelijkheid te vangen is in data. Evolutionaire processen zijn dan terug te brengen tot een informatieproces, dat zich ook laat vangen in een algoritme. Dat is weliswaar complex, bijvoorbeeld bij het menselijk brein, maar in principe is het mogelijk om alles te reduceren tot dataprocessen. Daarmee zijn data het meest fundamentele bouwblok van de werkelijkheid.”

Welke parallellen met de religie uit uw jeugd ziet u?

„Waar vroeger het christendom dat bijvoorbeeld deed, leven we nu in een tijd dat het dataïsme een alomvattend verhaal over onze werkelijkheid vertelt en dit ook deels heeft geïnstitutionaliseerd met big tech-bedrijven waar we allemaal op aangesloten zijn. Het idee dat het hele leven in data te vangen is, inclusief de menselijke geest, is geen harde wetenschap; dat is een geloofsartikel, iets wat je hoopt. Weinig mensen zijn zich daar bewust van. Eng is dat veel mensen die er dergelijke ideeën op nahouden ontzettend veel macht en invloed hebben.

„Het materialisme heeft de wereld ontzield door te stellen dat God niet bestaat. Dat levert een grote zingevingscrisis op in het Westen, kijk maar naar de depressiviteit en leegte die gepaard gaan met zo’n wereldbeeld. Wat ik ironisch vind, is dat we nu met datzelfde materialisme de wereld weer proberen te bezielen. Het lijkt erop dat we religieuze wezens zijn en dat die religieuze aspiraties een weg zoeken – dat komt nu tot uiting door technologie.”

Is het niet eerder een ideologie dan?

„Die twee zitten best dicht bij elkaar. Waar ik het wel religieus vind, is het metafysische idee dat we eeuwig kunnen leven in de cloud door je bewustzijn te uploaden. Dat vind ik meer passen bij geloof. Tegelijkertijd is het een ultieme vorm van kapitalisme dat je meest intieme gegevens, allemaal worden vermarkt”.

„De cynische definitie van geloof is dat je een verhaal bedenkt om zo je macht te legitimeren. Zo gaat dat nu ook: de machthebbers zijn degenen die die technieken beheersen en begrijpen. Zij zeggen dat alles data is, dat de wetenschap dit bevestigt en dat we met die data de best mogelijke ordening van de samenleving kunnen bewerkstelligen. Daarmee verkopen we onze ziel, want in die filosofie is geen ruimte voor iets immaterieels.”

James Lovelock (101) stelt in de uitzending dat er weinig verschil is tussen DNA en gegevens op chips. Heeft u aanwijzingen gevonden voor machines die bewustzijn ontwikkelen?

„Omdat we niet weten wat bewustzijn precies is, kun je het volgend Lovelock niet hard testen. Het blijft dus gissen. Zelf denk ik dat áls technologie bewust is, het fundamenteel anders is dan ons bewustzijn. Wat Lovelock wel terecht stelt is dat het idee dat je daar controle over kunt hebben en houden nu al een illusie is.”

Roger Penrose (89) stelt dat de term ‘kunstmatige intelligentie’ niet klopt. ‘Kunstmatige slimmigheid’ is beter omdat AI geen begrip heeft.

„Penrose laat dat in de uitzending zien met het voorbeeld van een schaakcomputer. Zo’n computer kan razendsnel heel veel ervaring opdoen, maar heeft zelf geen begrip zoals wij dat wel hebben. Als je hem dan verrast met een schaakopstelling die hij niet kent, kan hij daar niets mee – terwijl de mens dat wel kan. Dus als je intelligentie definieert als ‘begrip’ is het inderdaad geen goed gekozen term”.

Denkt u via technologie alsnog bij een metafysische werkelijkheid te komen?

„We komen nu door middel van die technologie en onze inzichten in de aard van de werkelijkheid tot het besef dat ons bewustzijn misschien geen materialistisch proces is. Dat leidt weer tot een nieuwe metafysica, maar wel dankzij die technologie. Dat vind ik interessant, maar we moeten ons er wel altijd van bewust zijn dat het naïef is om te denken dat we zonder geloof of metafysische aannames kunnen.”

Is dit niet de hoogmoed waarvoor de Bijbel ons waarschuwt?

„Ik neem het allemaal metaforisch, we worden niet gestraft door God. Maar het lijkt wel het menselijke noodlot dat we in de wens de mens te verheffen onszelf nu in een chaos storten. Dat is de afgelopen twintig jaar wel gebeurd. We moeten kijken naar wat we als Westen allemaal weggegooid hebben sinds de Verlichting. De religies waren er niet alleen om de werkelijkheid te verklaren, maar ook om richting en zin in het leven te geven. En dat doet technologie vooralsnog niet”.