Belgische viroloog Marc Van Ranst: ‘Je wilt geen vaccin? Be my guest ’

Of Marc Van Ranst begrijpt dat sommige mensen er klaar mee zijn? Met het virus, de regeltjes en de restricties? Op zijn favoriete medium Twitter – bijna 111.000 volgers – herinnert de Belgische viroloog regelmatig streng aan die restricties: niet reizen, niet samen winkelen, geen lockdownfeestjes. Zijn geduld met wie „zijn voeten veegt aan de coronamaatregels” is echt op, schreef de Belgische viroloog recent nog. „Neen, ik begrijp niet dat jullie vrijheid om te feesten voorrang zou moeten hebben op de vrijheid van iedereen.”

Voor overtreders geen begrip dus. Maar voor coronamoeheid wel. „Natuurlijk”, zegt de 55-jarige Van Ranst op een bank in de ruime lobby van het Rega Institute for Medical Research in Leuven, waar hij werkt. Ook voor de bekendste en meest uitgesproken viroloog van België – lid van de expertgroep die de Belgische overheid adviseert, dagelijks in de media om de coronamaatregelen uit te leggen, zelfs hoofdpersoon van een lied dat aan het begin van de crisis een hit werd – begint een jaar corona zijn tol te eisen.

Van Ranst draagt het model trui met V-hals dat hij in elk media-optreden draagt. Vandaag: beige. Een mondkapje verbergt maar voor een deel zijn vermoeide gezicht. „Jesus christ, ik ben er in één jaar tien jaar ouder uit gaan zien. Álle virologen zijn het kotsbeu. Dus ik begrijp heel goed dat andere mensen dat evengoed zijn.”

Meer dan een jaar geleden, op Oudejaarsavond 2019, hoorde Van Ranst voor het eerst van het nieuwe coronavirus. Toen was dat nog weinig onrustwekkend. „Ik krijg elke dag wel een paar mailtjes over gekke epidemieën.” Intussen is België ruim twintigduizend coronadoden verder. Maar nadat Belgische ziekenhuizen in oktober overvol dreigden te raken, gaat het er nu beter. De winkels zijn weer open, net als de scholen, en nog ligt het aantal dagelijkse besmettingen lager dan in Nederland. Rond de 2.000 op 11 miljoen inwoners, tegenover 5.400 in Nederland. Dat is volgens Van Ranst mede te danken aan de avondklok, waar België al sinds de zomer ervaring mee heeft.

Lees ook dit artikel Waarom treft corona Wallonië nu harder?

Hoe verklaart u de huidige verschillen tussen België en Nederland?

„Over een maand kan het natuurlijk weer omgedraaid zijn, maar er zijn een aantal dingen die opvallen. Ik heb in de zomer gezegd: het is geen kwestie van óf jullie mondmaskers gaan dragen, maar wanneer. Door de hakken zo lang in het zand te zetten, werd het moeilijker en moeilijker om de bocht te maken. Een ander sleutelmoment was dat Nederland in november versoepelingen doorvoerde toen de cijfers al niet goed waren. Dat hebben we in België in de zomer ook gedaan, en dat is niet goed afgelopen.

„Ook de contacten spelen mee. Naar de feestdagen toe vonden veel landen dat België overdreef door bezoek van slechts één enkel persoon toe te laten (het zogenoemde knuffelcontact, red.). Dichter naar Kerst zijn veel andere landen toch ook die kant op gegaan. Elke dag een ander koppel mogen ontvangen zoals in Nederland, dat was veel. En wij hebben al een paar maanden een avondklok.”

Nederland heeft die nu ook. Werkt dat?

„We weten dat de avondklok helpt om feestjes tegen te houden. Hoe goed precies, is niet gemakkelijk te zeggen. We voeren een heel menu aan maatregelen in en bekijken wat het veertien dagen later geeft. Als we een daling zien, weten we dat we goed bezig zijn. Maar wat de bijdrage van afzonderlijke maatregelen was? Je hebt geen controlegroep waardoor je het effect kunt vergelijken.”

Is zo’n verstrekkende maatregel dan wel gerechtvaardigd?

„Ja, omdat het een plausibele maatregel is. Stel dat we zouden zeggen dat mensen vier keer rond hun as moeten draaien voor ze een hoek omgaan, dan vragen ze zich terecht af waarom ze dat zouden doen. Het verband tussen een avondklok en feestjes is een stuk plausibeler. En we merken het ook. Ervóór constateerde de politie veel meer lockdownfeestjes en had ze meer moeite om te handhaven.”

In de gemeente Willebroek werd de avondklok in november plotseling niet voor corona ingezet, maar omdat een groep jongeren voor overlast zorgde. Is dit geen hellend vlak?

„Een avondklok is een bijzonder gevoelig thema. Dat hoort het ook te zijn. Het hoort niet dat een regering zijn bevolking een avondklok oplegt, behalve als het water aan de lippen staat. Tegelijkertijd is het niet zo dat de avondklok nu ongebreideld voor van alles en nog wat gebruikt gaat worden. De burgemeester van Willebroek kreeg veel kritiek en zal zoiets niet snel weer doen. Zeggen dat dit gebeurt om dictatoriale redenen en nooit meer zal worden afgeschaft, dat is echt onzin.”

Van Ranst werd de laatste maanden in België weleens Doctor Doom genoemd. Toch heeft de viroloog, met een aantal kanttekeningen, nu wel degelijk een positieve boodschap: tegen het einde van de zomer verwacht hij een „seminormaal leven”.

Hij heeft zelfs „grote hoop” voor de festivals. „De antigeentesten zijn redelijk goed geworden. Je kunt je voorstellen dat we mensen bij de ingang een staafje in de neus steken, vijftien minuten laten wachten op een resultaat, en dan binnenlaten. Als we op een handvol nieuwe besmettingen per dag zitten, worden dat soort dingen heel goed mogelijk. Daar praat onze expertgroep ook over met de grote festival-organisatoren. Een beetje anders zal het wel worden. Een grote internationale volksverhuizing zie ik nog niet gebeuren. Wel Tomorrowland (groot dancefestival in Boom, red.), maar met enkel Belgische vlaggen.”

Maar de komende maanden, daar is Van Ranst eerlijk over, worden nog moeilijk. Een derde golf ligt op de loer.

Welke mogelijkheden liggen op tafel om op te schalen, zeker nu de in het Verenigd Koninkrijk en Zuid-Afrika opgedoken varianten ook hier steeds meer worden aangetroffen?

„Dat die varianten hier belanden, kunnen we niet tegenhouden. Het is een illusie, denk ik, dat we onze grenzen zouden kunnen sluiten. In een land als België, dat bestaat uit heel veel grensgebied en weinig binnenland, zijn er honderden ingangen. Toch zouden er strengere regels en meer controles moeten komen voor reizigers, om de verspreiding te beperken en vertragen.

„Andere escalatiemogelijkheden zijn allemaal heel vervelend. Moeten we de avondklok vervroegen? Niet-essentiële verplaatsingen verbieden? Dat hakt er diep in. Voor een deel gaan de besmettingen vanzelf afnemen als het warmer en droger wordt en meer mensen gevaccineerd zijn. Maar tot die tijd wordt het pappen en nathouden.”

Hoe zorgen we ervoor dat genoeg mensen zich laten inenten?

„Dit zijn eigenlijk de wittebroodsweken van de vaccinatie. Mensen vechten om als eerste gevaccineerd te worden. Maar er komt een periode dat er mensen sterven na een vaccinatie. Als je honderdduizend mensen vaccineert, gaan er altijd een paar de dag erna doodvallen. Die waren anders ook doodgevallen, maar het gaat wel een enorme boost zijn voor de anti-vaccinbeweging. Dan moet je vaccinaties dus niet verplicht gesteld hebben, dat zou het grootste cadeau zijn dat we de beweging kunnen geven. Je wilt geen vaccin? Be my guest. Ik ga die mensen niet proberen te overtuigen. Maar ze moeten wel beseffen dat hun keuze gevolgen heeft.

„Zolang nog niet iedereen de kans heeft gehad gevaccineerd te worden, gaan we geen onderscheid maken. Dat de een mag gaan fuiven omdat hij gevaccineerd is en de ander niet, dat zou een dystopische maatschappij zijn. Maar als iedereen de kans heeft gehad, dan is het iets anders. Dan mogen landen of vliegtuigmaatschappijen wat mij betreft best zeggen: zonder vaccinatiebewijs kom je er niet in. Beslissingen hebben gevolgen, dat is zo met elke keuze in ons leven.”

Als je honderdduizend mensen vaccineert, gaan er altijd een paar de dag erna doodvallen

Van Ranst, de eerste in zijn familie die naar de universiteit ging en inmiddels ruim twintig jaar hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven, was al eerder nauw betrokken bij de aanpak van pandemieën. In 2007 werkte hij als ‘griepcommissaris’ een strategie uit om België voor te bereiden op een mogelijke vogelgrieppandemie, en in 2009 leidde hij het crisismanagement tijdens de Mexicaanse grieppandemie.

In die adviserende rol schuwt hij de confrontatie met politici niet. „Het is aanmodderen tot het grondig fout loopt”, zei hij deze zomer toen de vorige, demissionaire regering besloot de maatregelen te versoepelen tegen het advies van de expertgroep in – en het liep ook fout.

Door zijn onomwonden, toegankelijke manier van praten werd de in het Antwerpse Bornem geboren Van Ranst ook een graag geziene gast in de media, al voor de coronacrisis. Media kenschetsen hem steevast als workaholic, waarbij regelmatig de anekdote wordt aangehaald dat hij zichzelf ooit besmette met een virus om het effect ervan te ondervinden. Dat hij weinig thuis is bij zijn vrouw en elfjarige zoon, waren die dus wel gewend, erkent Van Ranst, maar dit jaar was hij bijna meer in Vlaamse tv-studio’s dan in zijn woonkamer te vinden. Haast onafgebroken ging de zelfbenoemde nieuwsjunkie van vergadering naar tv-studio naar interview. Het was niet altijd coronagerelateerd: in het interviewprogramma Het Huis maakte hij verrassend zalmpapillotten in een vaatwasser.En in het spelprogramma Het Rad was hij te gast als de bevallige assistent die letters omdraait op het bord. „Je hebt geen idee waar ik dan nog allemaal nee tegen zeg.”

Welke dienst bewijst u uw vak door letters om te draaien in een show?

„Dat heb ik deels gedaan omdat gezondheidswerkers in ziekenhuizen en woonzorgcentra tijdens die uitzending in de bloemetjes werden gezet. Een groot deel van de bevolking kijkt, net als mijn grootvader zaliger, amper naar het nieuws of naar duidingsprogramma’s, maar wel naar zo’n spel.”

„Maar eerlijk gezegd heb ik het vooral gedaan omdat ik een slecht karakter heb. Ik weet goed hoe ik mensen in de hoogste boom kan krijgen. Het Rad is natuurlijk niet het meest intellectueel verheffende format, en ik weet dat de mensen die zich verheven voelen boven spelprogramma’s zich bovenmatig gaan opwinden over het feit dat ik daar op een vrije zaterdag tijd voor maak. Ik schep er dan een pervers genoegen in om mij op voorhand te verkneukelen op alle commentaar.”

Lees ook over bedreigingen in Nederland OMT-leden thuis opgezocht

Sinds dit jaar krijgt Van Ranst, die net als veel andere Belgische én Nederlandse virologen regelmatig digitale doodsbedreigingen ontvangt, politiebescherming. Het hoort erbij, zegt hij: „Sommige mensen slagen er niet in onderscheid te maken tussen de weerman en het weer.”

Maar het kan ook niet los worden gezien van zijn uitgesproken politieke voorkeur: Van Ranst gaat op sociale media al jaren de strijd aan met Vlaams-nationalistische (extreem)rechtse politici. Recent kwam een bedreigingszaak voor de rechter. Geen digitale bedreiging dit keer, maar in een trein. Een medepassagier noemde hem „linkse rat” en „vuile communist”, bracht de Hitlergroet en zou hebben gedreigd de viroloog „op zijn bakkes” te slaan.

Hoe verstandig is het om als viroloog een uitgesproken politiek standpunt in te nemen?

„Ik ben niet universeel geliefd, en dat is zacht uitgedrukt. Maar ik kan niet anders. Als Tom Van Grieken (voorzitter van het Vlaams Belang, red.) het woord ‘omvolking’ gebruikt, zal ik daar altijd op reageren. Als ik racisme zie, zal ik het benoemen. Punt. Ik heb nooit een blad voor de mond genomen, en er is geen scenario waarin ik dat wel zal doen.

„Dat houdt in dat 25 procent van de bevolking mij een idioot gaat vinden. Maar ik kan hen niet gaan omarmen, enkel omdat ze anders geen vaccin nemen. Dan moeten die mensen maar naar een andere viroloog luisteren.”

Wat te doen met de mensen die helemaal niet naar een viroloog willen luisteren?

„Het enige wat we kunnen doen, is eerlijk informatie geven. Maar in debat gaan met groepen als Viruswaanzin in België of Viruswaarheid in Nederland, daar moet je heel erg mee oppassen. Deze week nog kreeg ik een verzoek voor een studiodebat, maar dat heb ik afgeslagen. Ik wil wel met dat soort mensen discussiëren. Voor een zaal vol viruswaanzinnigen zitten en daarmee in gesprek gaan, dat is fitness voor mij. Maar als je dat doet met een moderator en een camera erop, genereer je het idee dat de waarheid in het midden ligt tussen aan de ene kant professor Pierre Van Damme, met dertig jaar ervaring als vaccinoloog, en aan de andere kant Rogerke67443, die een half uurtje op de sofa heeft nagedacht en tot de tegengestelde mening is gekomen.”

Van Ranst houdt er rekening mee dat er de komende maanden nog verrassingen komen. „Mutaties waar het vaccin niet tegen helpt, waardoor het aangepast moet worden. Of leveringsproblemen, waardoor de vaccinstrategieën vertraging oplopen. Of juist meevallers.”

Uiteindelijk zal het weer worden zoals het ooit was, daar gelooft hij in: „Het is niet uitzichtloos. We hebben in no time een vaccin kunnen maken, we gaan dit probleem onder controle krijgen.”