Kabinetsreactie op toeslagenrapport: meer transparantie, alertere ambtenaren

Het laatste besluit van het kabinet Rutte III, in de laatste ministerraad vóór de premier vrijdagmiddag het ontslag ervan aanbood, was de inhoudelijke reactie op het zeer kritische rapport over de Toeslagenaffaire – de aanleiding voor de kabinetscrisis. Daarvoor had de regering liefst vijf vergaderingen nodig in de afgelopen vier weken.

De inhoudelijke reactie gaat om „een fors pakket maatregelen” dat herhaling moet voorkomen van wat de Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag (POK) aan collectief overheidsfalen heeft vastgesteld. „Het rapport van de POK maakt pijnlijk duidelijk dat er veranderingen nodig zijn”, schrijft Rutte in een brief van 26 kantjes aan de Tweede Kamer.

Wat zijn de belangrijkste maatregelen?

1 Compensatie van gedupeerdeen

Het kabinet zal werk blijven maken van een snelle en ruimhartige compensatie van de naar schatting 26.000 gedupeerde ouders in de Toeslagenaffaire – er zijn er inmiddels ruim 12.600 in beeld bij de Belastingdienst. Dat gaat in eerste instantie om de 30.000 euro die al eind december was toegezegd aan álle slachtoffers, ongeacht hun daadwerkelijke schade. Daarbij zal het nu demissionaire kabinet willen voorkomen dat ouders deze eerste uitbetaling direct moeten afstaan aan schuldeisers, onder wie de Belastingdienst. De Beroepsvereniging Bewindvoerders waarschuwde hier vrijdag voor, aldus dagblad Trouw.

2 Hervorming toeslagenstelsel

Een grondige herziening van het huidige toeslagenstelsel werd al eerder door het kabinet aangekondigd. Dat stelsel is, onder meer door de voorschotregeling, complex en fraudegevoelig. De hervorming zal een langdurig project worden, waar het nieuwe kabinet na de verkiezingen aan moet beginnen.

3 ‘Uitvoeringstoets’ bij nieuwe wetten

De buitensporig harde fraudebestrijding kon zo lang voortduren omdat signalen van misstanden slecht werden herkend en doorgegeven aan de verantwoordelijke ambtelijke en politieke bazen. Om die reden wil het kabinet een beter systeem om uitvoeringsproblemen van beleid te signaleren. Eén voorstel is om, naast de al bestaande ‘uitvoeringstoets’ bij nieuwe wetgeving, een jaar later ook een ‘invoeringstoets’ te houden met de vraag: werkt de wet inderdaad zoals bedoeld?

4 Soepelere handhaving

De Toeslagenaffaire heeft laten zien dat strenge handhaving kan leiden tot een te harde ‘alles-of-niets-aanpak’. Eén foutje en iemand moest zijn hele toeslag terugbetalen. Wanneer mensen onevenredig hard geraakt worden, moeten overheidsinstanties eerder een ‘veiligheidsventiel’ kunnen hanteren, bijvoorbeeld via uitzonderingen. Verder moeten burgers met vragen of klachten bij organisaties als Belastingdienst weer makkelijker bij een bemand loket terecht kunnen.

5 Tegengaan van discriminatie

Het kabinet werd vorig jaar in diepe verlegenheid gebracht door de constatering door de Autoriteit Persoonsgegevens dat de Belastingdienst op een systematische manier toeslagenouders heeft beoordeeld op afkomst en dubbele nationaliteit. „Discriminatie kan en mag niet”, schrijft Rutte aan de Kamer. Er komt een brede aanpak tegen discriminatie door de overheid, zowel door het persoonskenmerk ‘nationaliteit’ uit de risicosystemen van de afdeling Toeslagen te halen, als door medewerkers van de Belastingdienst beter te trainen op ‘rechtsstatelijk handelen’.

6 Meer transparantie

In het rapport staat snoeiharde kritiek op de ‘Rutte-doctrine’: het beleid om zo min mogelijk informatie over besluitvorming van het kabinet met de buitenwereld te delen. Het kabinet belooft nu – ook namens toekomstige kabinetten – transparanter naar parlement en media te worden. Rutte kondigde meteen al een ingrijpende beleidswijziging aan. Bij het beoordelen van verzoeken om overheidsdocumenten verschuilen ministeries zich graag achter het argument van de ‘persoonlijke beleidsopvattingen’ van rijksambtenaren. Die zijn volgens de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) vertrouwelijk en worden dan ook altijd geheim gehouden, of zwart gelakt. Deze ‘weigeringsgrond’ zo belooft Rutte, zal niet langer worden gehanteerd.

Lees ook deze rondgang onder gedupeerden: ‘Hoe gaan ze deze mensen hun leven teruggeven?’

7 Besluiten ministerraad openbaar

De besluitenlijst van de vrijdagse ministerraad zal voortaan nog dezelfde dag gepubliceerd worden, later aangevuld met een geannoteerde versie. Ook de adviezen van de landsadvocaat, voor zover het gaat om „algemene juridische beleidsadviezen” , worden openbaar gemaakt.