Echte leiders en helden gevraagd

Op 28 januari 1919 hield de Duitse socioloog en econoom Max Weber een toespraak voor studenten in München. Die toespraak is nu, in een week waarin Amerikanen het Capitool bestormen en Europeanen elkaar de hersens inslaan over een vaccin, weer hoogst actueel.

Toen Weber sprak, raasde de revolutie buiten. In Beieren had journalist Kurt Eisner net een socialistische republiek uitgeroepen. Weber vond Eisner een heethoofd en ‘literaire dilettant’ die niets te bieden had behalve schrille slogans – het laatste wat het verslagen Duitsland nodig had na een verzengende oorlog van vier jaar. De studenten hadden Weber listig voor de lezing gestrikt met het argument dat ze anders Eisner zouden vragen.

Zij hoopten dat hij over de chaos buiten zou praten. Maar Weber repte er bijna met geen woord over. Hij wilde uitzoomen. Om te begrijpen wat er buiten gebeurt, zei hij, moeten we het hebben over abstracte, filosofische zaken zoals de betekenis van de politiek. En over de vraag waarom, en onder welke omstandigheden, burgers gezag accepteren van hun leiders. Deze lezing, Politiek als beroep, leest nog altijd als een trein.

Aan heethoofdigheid en schrille slogans is ook nu geen gebrek. Een Amerikaanse president die niet accepteert dat hij de verkiezingen heeft verloren, laat zijn aanhangers het Capitool bestormen. Veel van die aanhangers geloven, net als hij, in samenzweringstheorieën. Heel Europa zat woensdag aan de buis gekluisterd. Wat een spektakel – waren de Amerikanen gek geworden? Maar eenzelfde gekte waart in Europa rond. Voormalig Europees president Donald Tusk twitterde: „Er zijn overal Trumps en eenieder moet zijn eigen Capitool verdedigen.”

In Duitsland bestormden betogers afgelopen zomer, vanwege de corona-maatregelen van de regering, de Reichstag. In Nederland beukten boeren eerder deuren van overheidsgebouwen in, uit woede over stikstofmaatregelen. Politici, ambtenaren en journalisten worden in heel Europa afgezeken en bedreigd. Ook hier vinden samenzweringstheorieën gretig aftrek. Deze week is alle politieke razernij in Europa op één issue gericht: het coronavaccin. In bijna elk land worden regering en bestuurders massaal aangevallen op vertragingen bij het ‘uitrollen’. Het vaccin als politiek wapen, geladen met kogels van angst. Oppositiepolitici voor wie corona onlangs nog ‘een griepje’ was, eisen nu het aftreden van ministers vanwege vertraagde vaccinatie. Burgers die altijd gedachteloos tetanusinjecties accepteren, ontwaren de deep state in het coronavaccin.

Max Weber had dit een schitterende casus gevonden om politici op te beoordelen. Het is hondsmoeilijk om deze vaccinatie goed te organiseren. Je hebt wetenschappelijke consensus nodig, een functionerende bureaucratie, logistiek – en dat, in het huidige Europa, op diverse bestuursniveaus. In onze complexe, ontwikkelde samenlevingen, zei Weber in München, „wordt politiek met het hoofd bedreven, niet met een ander lichaamsdeel of de ziel”. Maar als angst rondwaart, zijn burgers amper vatbaar voor rationele afwegingen. Tegenover hen moet de politicus een emotioneel register opentrekken – terwijl hij vasthoudt aan zijn overtuiging en de harde beslissingen neemt die bij zijn verantwoordelijkheid horen. Voor de meeste politici is zoiets mission impossible. Ze zijn ijdel. Uiteindelijk vinden ze de kiezer en de geur van meer macht belangrijker dan fair en effectief besturen. Dus hellen ze over naar emoties. Gevolg: slecht bestuur, en uiteindelijk het risico dat de politicus het geweldsmonopolie van de staat voor zijn eigen gerief en dat van een beperkte groep kiezers inzet.

Wat er op het spel staat, in Amerika én Europa, is het overleven van de representatieve democratie. Dat kan alleen met charismatische leiders, die koel én emotioneel tegelijk zijn – helden, eigenlijk. „En diegenen die leider noch held zijn,” zei Weber, „moeten standvastig zijn en onverschrokken, zelfs als al hun hoop in rook opgaat – anders bereiken ze niet eens wat er momenteel nog wel haalbaar is.”