Als familieverhoudingen op scherp komen te staan

1. Gill Hornby: Miss Austen

De Engelse Gill Hornby schreef in 2017 een biografie van Jane Austen ‘voor jongeren’ ter ere van de tweehonderdste sterfdag van de schrijfster en verbaasde zich er toen over dat er zo weinig van haar correspondentie bewaard was gebleven. Dat gegeven inspireerde Hornby, die getrouwd is met bestsellerauteur Robert Harris, om de heerlijke roman Miss Austen te schrijven over Cassandra, de oudere zus van Jane, die 23 jaar na de dood van haar zusje teruggaat naar de oude pastorie in het dorp Kintbury in Berkshire. De bevriende dominee is overleden en het huis zal worden leeggeruimd. Cassandra (67) biedt aan daarbij te helpen, omdat zij denkt dat er ‘bezwarende brieven’ van en over Jane in de pastorie liggen. Als een dief in de nacht probeert zij op onbewaakte momenten de brieven uit de ‘zittekist’ mee te nemen naar haar kamer. Die brieven brengen haar terug naar de tijd waarin zij samen met Jane en hun ouders in de pastorie van Steventon woonden. Behalve dat er toen ’s avonds door Jane werd voorgelezen uit eigen werk, was het ook een dramatische periode, omdat ze na de dood van hun vader moesten verhuizen. De weduwe noch de ongetrouwde dochters konden aanspraak maken op het huis en de goederen. Volgens Jane was ‘het huwelijk het eeuwige excuus voor alle karakterfouten’. Voor ‘Cassy’ lag dat anders, maar ook zij had haar redenen om aanzoeken af te wijzen. Twee vrouwen die de emancipatie vooruit waren; zij kwamen op voor zichzelf en weigerden te buigen voor de geldende mores. Het is april 1840 en het werk zit erop: Miss Austen stapt na een maand zoeken in de koets met in haar ‘valies’ wellicht de brieven die verbrand moesten worden. Het is een interpretatie, maar Hornby schets een waarachtig en meeslepend decor van hoe hun leven geweest zou kunnen zijn.

Gill Hornby: Miss Austen. Het verhaal van de zus van Jane Austen. (Miss Austen). Vertaling Hi-en Montijn. Cargo, 350 blz. € 20,99

2. Jannah Loontjens: Schuldig

Vond Jannah Loontjens haar vorige boek, Als het over liefde gaat, al haar ‘meest persoonlijke’, met het nu verschenen Schuldig stelt zij zich wederom zeer kwetsbaar op. Zij gaat op zoek naar de reden van haar obsessie zich altijd schuldig te voelen: jegens haar moeder, geliefden, vrienden, zelfs jegens onbekenden en de wereld. Uitgangspunt voor het onderzoek is de keuze die zij in 2019 maakte om geen kerstmis bij haar moeder in Frankrijk te vieren (maar wel bij haar tante in Nederland). En daarover voelt ze zich dan weer schuldig. Ze gaat trouwens ook niet naar haar vader in Zweden, maar daar lijkt zij zich minder schuldig over te voelen. Loontjens, zelf filosoof, citeert uit werk van filosofen (o.a. Kant), schrijvers (Frida Vogels) en theologen, en komt aan het einde van het zevende hoofdstuk (het zijn er twintig) tot het besef dat die schuldgevoelens bij haar horen en dat zij moet leren met de consequenties om te gaan. Je kunt verdwalen in alle schaamte en schuld die Loontjens ervaart of meegezogen worden in herkenbaar schuldbesef. Bevlogen en geletterd slaat Loontjens alvast de weg in ‘tot oprechtheid, en tederheid’, tot verzoening met haarzelf.

Jannah Loontjens: Schuldig. Een verkenning van mijn geweten. Podium, 239 blz. € 20,99

3. Carolijn Visser: De vader van Grace

Het in opdracht voor de Week van het Zeeuwse Boek 2020 geschreven De vader van Grace van Carolijn Visser is een klein, maar mooi verhaal. Een liefdesgeschiedenis, die de lezer en passant ook nog wat leert over het Nederlandse koloniale verleden. Grace is een schoolvriendinnetje van de auteur. En haar vader, zo ontdekte Carlijn Visser toen ze bij Grace ging spelen, was zwart. In de jaren zestig was dat bijzonder in Middelburg. De vader van Grace kwam uit Indonesië. Zijn grootvader, Piet, kwam uit wat tegenwoordig Ghana heet en was door de Hollanders geronseld voor het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger. Natuurlijk heette Piet geen Piet, maar de Hollanders vonden Afrikaanse namen te ingewikkeld, dus gaven ze de soldaten nieuwe namen. ‘Belanda Hitam’ (zwarte Hollanders) werden ze genoemd. Ze kregen ook een Nederlands paspoort. De vader van Grace, Adel, werkte voor een Nederlands bedrijf op Zuid-Celebes. Tijdens een verlof in Nederland leerde hij Nelleke, de moeder van Grace kennen. Nou ja, eigenlijk kenden ze elkaar nauwelijks. Toch trouwden ze, op afstand – ‘met de handschoen’ – zodat Nelleke zich bij Adel in Indonesië kon voegen. Daar kenden ze een aantal zorgeloze jaren, totdat ‘anti-Nederlandse gevoelens’ in 1957 tot een uitbarsting kwamen en ze hals over kop het land moesten verlaten. Van een huis met bedienden in de tropen belanden ze in een rijtjeshuis in Middelburg.

Carolijn Visser: De vader van Grace. Atlas Contact, 98 blz. € 14,99

4. Simon Stranger: Een vreemde in de wereld

In de voor een groot deel autobiografische roman Een vreemde in de wereld van de Noorse schrijver Simon Stranger worden vier, eigenlijk vijf indrukwekkende verhalen met elkaar verbonden doordat de hoofdpersonen zich een vreemde in de wereld voelen. De roman volgt Jan van Riebeeck in de zeventiende eeuw met zijn handelspost op Kaap de Goede Hoop, leeft mee met het jonge meisje Adele dat zich in Kaapstad voor de wielen van bulldozers wil werpen om te voorkomen dat hun huis tegen de grond gaat en dat later zal strijden tegen het apartheidsregime. Het derde verhaal betreft de Afrikaanse Noah die te vondeling wordt gelegd bij het Groote Schuur Hospitaal in Kaapstad en opgroeit bij een welgesteld wit gezin. Nieuwsgierig naar zijn afkomst dwaalt hij door de townships en belandt in een project van de Amerikaanse fotograaf Spencer Tunick waarbij vele tientallen mensen naakt op de grond liggen. Even indringend en gepassioneerd zijn de verhalen over Simon Stranger zelf. Vooral over zijn zeiltocht, die hij moet afbreken omdat zijn vader in het ziekenhuis ligt. Zonder zijn vader zou de roman niet compleet zijn, want waar liggen je wortels als zowel je vader als je grootvader geadopteerd zijn? De adoptie speelt een belangrijke rol want, stelt Stranger, we zoeken allemaal naar de bevestiging, dat we gewenst zijn en dat er van ons gehouden wordt. Stranger deed jarenlang onderzoek, bestudeerde de dagboeken van Jan van Riebeeck, vestigde zich een tijdje in Kaapstad om zijn bevindingen te staven, zocht naar de natuurlijke ouders van zijn vader en schreef uiteindelijk deze prachtige roman over zoekende mensen die hun best doen om enig geluk te vinden.

Simon Stranger: Een vreemde in de wereld. Een familiegeschiedenis in Zuid-Afrika. (En fremmed i verden) Vert. Janke Klok en Lucy Pijttersen. HarperCollins, 445 blz. € 21,99

5. Patty Harpenau: De stad van heimwee

Een andere familieroman bestaande uit vele draadjes die samen moeten komen, is De stad van heimwee van schrijver en levenscoach Patty Harpenau. Haar vorige roman Het land van heimwee vertelde al het verhaal van de Joodse Benjamin Samuel die na de oorlog terugkeerde naar zijn huis in Amsterdam en daar tevergeefs wachtte op zijn vrouw Rachel en hun zoon Aaron. Nu gaat het verhaal verder: zijn vrouw is overleden en Aaron werd als baby uit de handen van zijn moeder ‘gestolen’ of ‘gered’– dat is maar hoe je het bekijkt – en leeft nog. Aaron is in een nazi-gezin opgegroeid, raakt zelf verstrikt in de hiërarchie van het naoorlogse naziregime in Zuid-Amerika en sticht ook een eigen gezin. Zijn jongste zoon Dolf ontdekt dat zijn grootvader een oorlogsmisdadiger was. Hij ontvlucht het huis in Buenos Aires en vertrekt in het diepste geheim naar New York om een boek te schrijven over zijn ontdekking. In dezelfde tijd schrijft Rachel – dochter van Samuels tweede vrouw – een boek over de familie om haar halfbroer te ontmaskeren. Maar ja, zij heeft een contract getekend dat er niets gepubliceerd mag worden zolang hij leeft. Harpenau maakt het in deze magisch-realistische roman over families na de oorlog de lezer nodeloos ingewikkeld door steeds een andere verteller het verhaal te laten schrijven; als eerste is het boek zelf aan het woord over de auteur van het boek, dan neemt schrijver Rachel het over, gevolgd door de stemmen van overledenen en natuurlijk spreken de boeken vanaf de plank, ja zelfs de muren praten mee.

Patty Harpenau: De stad van heimwee. Xander, 254 blz. € 20,99

6. Denise van Dalen: Het spoor van de tsaar

In de literaire reisgids Het spoor van de tsaar reizen Denise van Dalen en haar vriend Arend Radius over de Transsiberische spoorlijn van Moskou naar Siberië en van daaruit over de Transmongolië-spoorlijn door naar Peking. Zij hebben Rusland leren kennen als een Europees land en waren zeer onder de indruk van de vooruitstrevendheid van Mongolië (‘Het is verbazingwekkend hoe een arm land, dat tussen twee grote boze jongens als China en Rusland ligt, zo dapper en progressief de democratie probeert uit te bouwen’), wandelden door de bossen van Siberië en verregenden op hun eindpunt in Peking. Mooie combinatie van heden en verleden, van persoonlijke en historische verhalen.

Denise van Dalen: Het spoor van de tsaar. Reizen over de Trans-Siberië Spoorlijn van Moskou naar Ulaanbaatar en Peking. Kleine Uil, 192 blz. € 18,50