Zoomen, kuchscherm, Irmaatje – dit zijn de leukste nieuwe woorden van 2020

Anderhalvemeterknuffel

In tijden van crisis slaat een taal op hol. In geen decennia kwamen er in één jaar zoveel nieuwe woorden bij. Van de meeste mag je hopen dat ze snel weer verdwijnen. Zoals de ruim duizend samenstellingen met corona. Plus al die anderhalvemetersamenstellingen. Tot de schrijnendste behoren anderhalvemeterhug, -knuffel, -omhelzing. Mensen van wie je houdt of die je wil troosten niet kunnen aanraken of omhelzen: het gaat volledig tegen onze natuur in en leverde wonderlijke en soms hartverscheurende luchtacrobatiek op, ook tijdens zogenoemde raamvisites.

 

Anti-homo-identiteitsverklaring

In 2012 veroorzaakte een opperrabbijn een relletje door een antihomoverklaring te tekenen, maar dit jaar brak dit woord pas goed door, samen met anti-homo-identiteitsverklaring. Aanleiding: minister Arie Slob (Onderwijs, CU) betoogde in de Tweede Kamer dat reformatorische scholen van ouders een identiteitsverklaring mogen eisen waarin staat dat zij een homoseksuele levenswijze afwijzen. Dit veroorzaakte andermaal een relletje – een goede voedingsbodem voor neologismen. Overigens mag seks volgens de Bijbel stellig niet alleen „in een onverbrekelijke verbintenis in een huwelijk tussen één man en één vrouw”, zoals die anti-homo-identiteitsverklaring beweert.

 

Avocadoletsel

Curieuze nieuwvorming aan het eind van het jaar: snijwond die ontstaat door met een mes op een verkeerde manier de pit uit een avocado te verwijderen. Hypothese: om van de corona-, lockdown- of quarantainekilo’s af te komen gaan mensen gezonder eten en avocado’s (in de volkstaal doorgaans advocado’s genoemd) zijn gezond, vandaar.

 

Blokjesverjaardag

Nog een woord om snel te vergeten: blokjesverjaardag. Voor gasten die in tijdsblokken, verspreid over de dag, langskomen om de vorming van grote groepen te vermijden en zo het risico op virusverspreiding te verkleinen. In de Tweede Kamer zei minister Van Engelshoven (OCW, D66): „Voorzitter, we hoorden (…) dat een blokjesverjaardag niet meer mag, maar hopelijk staat u mij wel toe dat ik mijn bijdrage in blokjes indeel.”

 

Coronavermoeidheid

„Logisch dat de coronavermoeidheid na negen maanden toeneemt. Dat voelen we allemaal,” aldus premier Mark Rutte (VVD) half december tijdens de zoveelste coronapersconferentie. Gebarentolk Irma Sluis beeldde coronavermoeidheid als volgt uit: terwijl ze met haar vinger naar haar kin wees, stak ze haar tong vol walging uit. Lees: „Het komt ons de strot uit.” Meermaals gehoord in de spreektaal: „Ik ben zo ontzettend coronamoe!” In geen enkel decennium waren zóveel Nederlanders zó onvrij als 75 jaar na de Bevrijding.

 

Deepnudes

Een van de grote gevaren van deze tijd zijn zogenoemde deepfakes: videobeelden waarin je bijvoorbeeld Obama of Trump dingen ziet en hoort zeggen die ze in werkelijkheid nooit hebben gezegd. Met dezelfde manipulatietechnieken is het mogelijk iemand levensecht in een pornofilm te monteren. Dergelijke filmpjes worden deepnudes (of deep nudes) genoemd en ze kunnen uiterst schadelijk zijn voor iemands loopbaan of geloofwaardigheid. Kop boven een NOS-bericht: „Politiek en meldpunt binden strijd aan met ‘deep nudes’”.

 

Dranquilo

Nog maar net gelanceerd in een nieuwe overheidscampagne tegen alcohol en nu al te horen en te lezen als afscheidsgroet: dranquilo! Het gaat om een samensmelting van het Spaanse tranquilo (‘kalm, rustig’) en drank en laat zich dus vertalen als: rustig aan met de drank. De vorige overheidscampagne tegen alcohol, uit 1986, is in ieder geval taalkundig zeer succesvol geweest. Nog altijd wordt er volop gevarieerd op de slogan „Drank maakt meer kapot dan je lief is”. Het eerste woord is onder meer vervangen door intuïtie, make-up, stress, stotteren, enzovoorts.

 

Ellebooggroet

Dankzij corona in opmars in het sociale verkeer: de ellebooggroet. Elkaar bij wijze van begroeting driemaal kussen zal verdwijnen, voorspelt menigeen, elkaar een hand geven mag nu niet, vandaar de opkomst van de groet waarbij twee partijen hun gestrekte elleboog voorzichtig tegen elkaar aan tikken. Kort lichamelijk contact waarop we later met verbazing zullen terugkijken. Nog twee nieuwe samenstellingen met dit lichaamsdeel: de ellebooghoest en de elleboogkuch. Plus de werkwoorden ellebooghoesten, elleboogkuchen en elleboogholteniezen.

 

Fabeltjesfuik

Vondst van Arjen Lubach, in oktober gelanceerd in een aflevering van Zondag met Lubach. Wie z’n mening voornamelijk baseert op websites waarvan de content wordt bepaald door eerder zoekgedrag, zwemt al snel in een fabeltjesfuik, een woord dat herinneringen oproept aan het televisieprogramma ‘De Fabeltjeskrant’. Woorden die hetzelfde uitdrukken zijn (filter)bubbel en informatieluchtbel, maar fabeltjesfuik benadrukt dat onkritisch gebruik van sociale media en internet tot wilde complottheorieën kan leiden. Een voorbeeld van zo’n fabeltheorie: de bewonderaar van de uil van Minerva, Thierry Baudet, beweerde in het najaar op een etentje dat corona opzettelijk is verspreid door de (joodse) filantroop George Soros.

 

Hoestschaamte

Sinds het succes van vliegschaamte – een woord dat we in 2018 uit het Zweeds leenden – zijn samenstellingen met -schaamte opmerkelijk populair. We hadden al woorden als aircoschaamte, barbecueschaamte, bezorgschaamte en vleesschaamte. Dit jaar kwam er een hele zwik bij: o.a. afstandsschaamte, hamsterschaamte, hoestschaamte, niesschaamte en snotterschaamte. Allemaal verbonden met, hoe kan het anders, corona. Per ongeluk onvoldoende afstand houden; hoesten, niezen of snotteren in aanwezigheid van anderen – opeens was dit in potentie levensgevaarlijk en dus iets om je opgelaten over te voelen. En dan hebben we nog alleenschaamte, een woord dat Marloes Elings introduceerde in NRC. In coronatijd alleen uit eten of naar de film te gaan, zij schaamde zich ervoor omdat dit voor meer (vooral logistieke) overlast zorgde.

 

Irmaatje

Een Irmaatje doen. De coronapersconferenties maakten gebarentolk Irma Sluis onbedoeld tot een Bekende Nederlander. Er gingen stemmen op om de nieuwe zeesluis bij IJmuiden naar haar de Irma Sluis-sluis te noemen, maar de naamcommissie koos voor het creatievere ‘Zeesluis IJmuiden’. Toch werd de populaire gebarentolk vernoemd en wel in de uitdrukking een Irmaatje doen voor ‘een opvallend (grappig) gebaar maken’. Haar vertolking van hamsteren (met beide handen snel iets naar je toe harken) werd zo’n succes, dat minister Hugo de Jonge er tijdens een persconferentie speciaal de aandacht op vestigde. De toegenomen belangstelling voor de opleiding tot gebarentolk wordt wel het Irma-effect genoemd.

 

Kuchscherm

Voor producenten van plexiglas was 2020 ronduit een fantastisch jaar: de zogenoemde anti-coronaspatschermen, kuch- of hoestschermen waren en zijn niet aan te slepen. Je ziet ze bij iedere balie, kassa en ieder loket. Doel: het risico verkleinen dat de persoon erachter wordt geïnfecteerd door aanhoesten, aanniezen of aankuchen – ook woorden die in 2020 opgang maakten.

 

Lockdownfeestje

Niet iedereen hield zich in 2020 aan de intelligente of andere lockdowns. Sterker: sommigen negeerden de regels bewust en organiseerden of bezochten zogenoemde lockdownfeestjes. Soms uit protest tegen wat zij de anderhalvemeterdictatuur noemen, soms uit verveling. Curieus is de voorkeur voor de verkleinvorm feestje, ook bij grotere aantallen bezoekers. Zoals in deze nieuwskop: „Lockdownfeestje met 100 personen stilgelegd”. Overigens gingen niet alleen jongeren of studenten naar dit soort feestjes, getuige deze kop: „Belgisch parlementslid betrapt op lockdownfeestje”.

 

Nieuwe en oude normaal

We hebben sinds 2009 al diverse nieuwe normalen achter de rug, tijden waarin bijvoorbeeld werd verkondigd dat duurzaamheid the new normal zou moeten zijn – we leenden deze woordcombinatie uit het Engels. Sinds maart 2020 wordt het nieuwe normaal volledig bepaald door het coronavirus, zowel sociaal als economisch. Van de weeromstuit werd ook de aanduiding oude normaal gangbaar: voor de tijd waarin de bomen tot in de hemel leken te groeien. Niet alles van dit oude normaal wordt gemist: de files, de geluidsoverlast, te vaak hard hollen, maar menigeen verlangt stellig naar een vernieuwd oud normaal.

 

Quarantaineconcert

Het meeste steungeld ging naar Schiphol en Holland Casino (respectievelijk 3,4 miljard en 32 miljoen euro), de meeste troost kwam – volgens velen – van acteurs, schrijvers, dichters en muzikanten. Zij gaven balkon-, corona- of quaraintaineoptredens en -concerten. Meestal gratis, soms vanaf hun balkon, vaker vanuit hun huiskamer of op een verder leeg podium – in een theater of concertzaal. En geregeld ook voor iemands raam, bijvoorbeeld bij een verpleeghuis. Tekst op Facebook: „Ken jij iemand die binnen moet blijven, er een beetje doorheen zit en een lievelingslied heeft? Stuur een mail (…) dan spreken we een moment af waarop diegene z’n raam openzet en professionele muzikanten als verrassing het lied komen spelen! #quarantaineconcert.”

 

Raamvisite

„Kraamvisite wordt raamvisite”, kopte Tubantia eind maart in een bericht over een kraamvisite vanuit de tuin: vanwege corona bleven familie en vrienden op afstand. Het idee werd gepost op Facebook en kreeg landelijk veel navolging: niet alleen bij kraamvisites, ook bij raamvisites of raambezoeken aan verpleeghuizen. Het NOS Journaal toonde beelden van bezoekers die een hoogwerker hadden meegenomen om op afstand te kunnen raamzwaaien naar dierbaren in hooggelegen kamers. Liefhebbers van woordspelingen spraken van een raamdez-vous.

 

Wit

De grootste taalverandering van de laatste jaren is mijns inziens de toegenomen gevoeligheid voor racistisch taalgebruik. Dit jaar werd blank in de ban gedaan en vervangen door wit. Achterliggende gedachte: blank versus zwart is oneerlijk, want blank klinkt positief, dus politiek correcter is: witte en zwarte man (of vrouw natuurlijk). Inmiddels bijna een scheldwoord: oude witte man.

 

Zoom

Een maand of negen geleden rijmde dit woord voor de meeste mensen nog op oom, nu op doem. Ik zoom, jij zoomt, sommigen zoomen dagelijks zóveel dat zij er zoommoe van worden, een van de fraaiere neologismen van 2020. Dit alles naar het Amerikaanse videoplatform Zoom.

Beamen lezen we niet meer als be-amen maar als biemen en dit rampjaar was meermalen te horen: Ik heb dat niet helder op m’n netflix. Van een iets andere orde, maar toch het vermelden waard: je kop boven het Malieveld uitsteken. In het nieuwe normaal kan dat formeel alleen tijdens anderhalvemeterdemonstraties.