Tussen man en vrouw: in 2020 braken 'X' en 'Die' pas echt door

Op het moment dat Yara Jaidy van Essen haar kaartje moet laten zien in de rij voor een concert van de Finse metalband Nightwish in de Ziggo Dome in Amsterdam, in november 2018, wijst een bewaker op haar borsten.

„Wat zit daar?”

„Mijn borsten.”

„Weet u het zeker?”

„Vanochtend onder de douche wel.”

Van Essen heeft speciaal een medische verklaring meegenomen waarin staat dat ze borstvorming heeft, ondanks dat er een ‘M’ op haar identiteitskaart staat. Maar dat neemt het wantrouwen niet weg bij de beveiliging. Ze moet meekomen naar een kamertje naast de tassencontrole, waar ze van top tot teen wordt gefouilleerd. Uiteindelijk mag ze doorlopen.

„Ik moest alles laten zien”, zegt Van Essen thuis op de bank in Apeldoorn in maart 2020, ruim een jaar na het concert. Een van haar honden ligt naast haar te snurken. Achter haar loopt de woonkamer over in haar nagelstudio. Die maand zal ze een X op haar identiteitsbewijs krijgen, als derde Nederlandse volwassene. Diezelfde dag wordt ze vijftig.

Niet lang daarna, voor de zomer, kondigt minister Ingrid van Engelshoven (Emancipatie, D66) aan dat nieuwe ID-kaarten helemaal geen geslachtsvermelding meer zullen hebben – voor paspoorten wacht het kabinet op een aanpassing van een Europese richtlijn.

Voor een kruisje in je paspoort moet je nog altijd naar de rechter

Het is een van de gebeurtenissen die in 2020 de emancipatie van intersekse en non-binaire personen in een stroomversnelling hebben gebracht. Intersekse betekent dat iemands lichaam (zichtbaar of onzichtbaar) niet in het hokje man of vrouw past, non-binair betekent dat iemand zich niet (helemaal) man óf vrouw vóélt. Hoewel die groepen dus enorm van elkaar verschillen – een non-binaire identiteit zegt niets over iemands lichamelijke kenmerken, en intersekse ís helemaal geen identiteit – bewijzen beide groepen dat er méér is man en vrouw.

Kinderen met een X

Dat idee is niet nieuw. Al sinds de jaren negentig kunnen kinderen van wie bij de geboorte het geslacht niet kan worden vastgesteld, een X in het paspoort krijgen. In sommige culturen komen al eeuwen andere genders voor. Maar in Nederland lijkt dat gesprek in 2020 voorgoed het grote publiek te hebben bereikt, zeggen experts, belangengroepen en de gemeenschap zelf. „Waar intersekse eerst nog een niche onderwerp was, was er in 2020 mainstream aandacht voor”, zegt Bente Keulen van de stichting NNID, de Nederlandse organisatie voor seksediversiteit. Zo werd de documentaire Meisjesjongensmix, over een intersekse kind, dit jaar vertoond op het Nederlands Film Festival. Het ontving de prijs voor beste korte documentaire op Cinekid.

Die gegroeide aandacht merkte stichting NNID ook in het contact met overheden. Utrecht en later Amsterdam beloofden dit jaar met het tekenen van de ‘Intersekseverklaring’ beleid te ontwikkelen voor de acceptatie en emancipatie van intersekse personen. Sinds eind 2019 is het al wettelijk verboden om te discrimineren op basis van genderidentiteit en -expressie, waarmee intersekse en transgender personen expliciet beschermd worden.

De stichting was bovendien blij verrast over het plan van minister Van Engelshoven voor geslachtloze ID-kaarten. Yara Jaidy van Essen houdt daarentegen liever haar X. „Met een ‘X’ staat er: mijn lichaam is anders. Zonder geslachtsvermelding moet ik aantonen dat ik man noch vrouw ben. Dan moet ik alsnog mijn rechterlijke verklaring meenemen.” Inmiddels heeft ze een artsenverklaring waarin staat dat ze „75 tot 80 procent vrouw” is en daarom identificeert ze zich ook zo.

NNID gaat ervan uit dat ruim 1 procent van de Nederlanders intersekse is. Dat gaat dus om bijna tweehonderdduizend mensen. Transgender Netwerk Nederland denkt dat 4 procent zich niet thuisvoelt in de hokjes man of vrouw, het onderzoeksrapport in opdracht van Van Engelshoven kwam zelfs uit op 6 procent.

De non-binaire groep kreeg dit jaar ongekende aandacht. De serie Star Trek: Discovery voegde het eerste non-binaire personage toe aan de beroemde sciencefiction-franchise. Wereldster Sam Smith maakte in 2019 al bekend zich als non-binair te identificeren, maar kwam dit jaar met een album waardoor veel media pas onlangs geconfronteerd werden met de vraag hoe ze de Britse zanger gingen aanspreken. NRC vermeed diens voornaamwoorden (‘they/their’, vaak vertaald als ‘hen/hun’, maar ook ‘die/diens’), in de Volkskrant kwam een discussie los toen een recensent ‘hij’ gebruikte.

Haar en de zijnen: hoe NRC omgaat met non-binaire termen en enkel meervoud

Media zijn terughoudend ‘voorop’ te lopen met taalgebruik en vinden bovendien dat ‘hen’ taalkundige problemen oplevert, die ‘they’ in het Engels niet heeft. ‘Die’ heeft daardoor „een grote kans van slagen”, schreef de Volkskrant, „want dan klopt het grammaticaal tenminste weer”.

Ook Trouw wijdde een artikel aan genderneutrale aanspreekvormen, nadat de International Booker Prize dit jaar naar Marieke Lucas Rijneveld ging. Rijneveld laat zich in het Engels als they aanduiden maar in Nederlands nog met zij, bij gebrek aan een betere aanduiding voor „de tussenmens”, schreef ze in Trouw.

„Waar het onderwerp eerst alleen werd besproken onder activisten en academici, zie je dat nu de mainstream sterk aan het veranderen is”, zegt Afiah Vijlbrief, onderzoeker bij discriminatiemeldpunt Radar, die voor de Vrije Universiteit in Amsterdam onderzoek deed naar hoe non-binaire personen hun identiteit beleven. Daarvoor interviewde ze vier jaar geleden elf jongvolwassenen. Sindsdien ziet ze dat de zichtbaarheid van die groep sterk is gegroeid in Nederland.

SpangaS

In het programma Hij is een Zij (KRO-NCRV), dat al jaren transgenders volgt, was dit jaar een non-binaire deelnemer te zien – waarop de titel van het programma dus eigenlijk niet van toepassing is. Wat misschien wel het meest heeft bijgedragen, is het personage Lesley Huf in SpangaS: De Campus (KRO-NCRV). De serie over een middelbare school trekt al veertien jaar honderdduizenden kijkers per aflevering, vooral onder kinderen tussen de acht en dertien jaar.

Lesley was het eerste non-binaire personage op de Nederlandse tv. Het idee kwam van een van de hoofdschrijvers van de serie die een non-binair kind heeft, vertelt de dramaturg van de KRO-NCRV Carina Nijssen. „Ik dacht direct: goed, interessant, belangrijk. SpangaS wil altijd al dat zo veel mogelijk kinderen zich herkennen in de serie.”

Al in het eerste seizoen zat een gay jongen in de SpangaS-klas. Vermoedelijk zat ook de eerste kus tussen twee jongens in een Nederlandse jeugdserie in SpangaS, evenals iemand met Asperger en het transmeisje Caro. In 2015 won SpangaS de Bob Angelo Penning, omdat het „een hele generatie jongeren heeft opgevoed met respect voor lhbt”.

Waarbij de coming-out van Caro in de serie een heel ding was, is de genderidentiteit van Lesley meer een gegeven. „Het is impliciet aanwezig”, zegt Nijssen. Een slaapfeestje is bijvoorbeeld voor „girls & non-binaries only”, op diens radioshow verwelkomt Lesley luisteraars met „goedemorgen jongens en meisjes en alles daartussenin”. Een harde voorwaarde was dat de rol zou worden gespeeld door iemand die zelf non-binair is, vertelt Nijssen. „Als we niemand hadden gevonden, hadden we het niet gedaan.”

Toen het Jeugdjournaal en NOS Stories aandacht besteedden aan het nieuwe personage in SpangaS, kwam er een golf van negativiteit over Thorn Roos de Vries (25), die de rol speelt. De Vries gebruikt de voornaamwoorden die/diens. „Ik had het niet niet verwacht, ook vóór SpangaS kreeg ik vaak haatreacties’”, zegt die. Maar zó veel haat, en zelfs doodsbedreigingen, in zo’n kort tijdsbestek, daar keek zelfs De Vries van op.

Ongemak

Non-binaire mensen roepen in Nederland blijkbaar nog veel ongemak op. Het Sociaal en Cultureel Planbureau berekende in 2018 dat 20 procent van de volwassen Nederlanders vindt dat er „iets mis is met mensen die zich geen man of vrouw voelen”. Bijna de helft vindt het „belangrijk om te weten of iemand man of vrouw is”. Maar het verschuift snel: in 2013 vond 30 procent nog dat er ‘iets mis’ is met non-binaire personen.

De Vries ontving ook veel positieve reacties. „Kinderen die zeggen: ‘Wow, ik denk dat ik zelf non-binair ben.’ Of die een fragment gebruiken om uit de kast te komen”, zegt die. „Ja, dat gebeurde echt, iemand van elf.” Radar-onderzoeker Vijlbrief ziet bij voorlichtingslessen op school die zij bijwoont, dat filmpjes van De Vries worden gebruikt. „Waar die lessen eerst vooral over homoseksualiteit gingen, is er nu meer ruimte voor gender.”

Maar er is nog veel te winnen, zegt De Vries. „Er is een stereotype dat een non-binair persoon er androgyn uitziet. Terwijl ik genoeg non-binaire personen ken die qua uiterlijk wél in het hokje man of vrouw passen.” De non-binaire deelnemer in Hij is een Zij, Nanoah Struik, is bovendien een van de weinige zwarte non-binaire rolmodellen. „En waarom is het nooit de hunk van de school die zijn nagels lakt”, vraagt De Vries zich af. „Uiteindelijk gaat het niet alleen over non-binair zijn, maar over gender in het algemeen. Ik hoop dat dat uiteindelijk veel vloeibaarder wordt.”