‘Boijmans Modern’ in Rotterdam-Zuid blijft slechts een droom

Zoiets als het Tate Modern in Londen, maar dan een ‘Boijmans Modern’ in Rotterdam. Directeur Wim Pijbes van de filantropische Stichting Droom en Daad zag het al voor zich. Museum Boijmans van Beuningen zou in Rotterdam-Zuid een aparte vestiging voor zijn moderne en hedendaagse kunstcollectie kunnen openen. Net als de Tate Gallery twintig jaar geleden op de zuidoever van de Theems in Londen heeft gedaan.

Het plan kwam in augustus 2018 op tafel tijdens overleg tussen Droom en Daad, Boijmans en de gemeente Rotterdam over de verbouwing van het museum. Droom en Daad, de stichting van de vermogende familie Van der Vorm van investeringsmaatschappij HAL, was bereid in totaal 80 miljoen euro bij te dragen, zeggen bronnen die anoniem willen blijven.

Maar het overleg tussen de stichting en het museum klapte uiteindelijk om diverse redenen. In mei vorig jaar lekte al uit dat Droom en Daad een bijdrage van 40 miljoen euro voor de verbouwing van Boijmans had ingetrokken. Dat het aanbod op een bepaald moment zeker 80 miljoen euro bedroeg, en dat Rotterdam mogelijk een nieuw museum voor moderne en hedendaagse kunst is misgelopen, is steeds stilgehouden.

Droom en Daad en Boijmans willen beide geen commentaar geven op deze gevoelige affaire. Ook het college van B en W van Rotterdam, dat de gemeenteraad begin dit jaar in het geheim erover informeerde, zwijgt. Burgemeester Ahmed Aboutaleb (PvdA), die persoonlijk nauw betrokken was bij de plannen, verwijst via zijn woordvoerder door naar drie wethouders. Cultuurwethouder Said Kasmi (D66) heeft momenteel vakantie en wil niet reageren.

Cultureel icoon

Het idee om in Rotterdam-Zuid een cultureel icoon te vestigen, is niet nieuw. Zo wil de gemeente al jaren een ‘Cultuurcampus’ op Zuid; eind juni werd een convenant met onderwijsinstellingen getekend om het plan te ontwikkelen. Zelf werkte Museum Boijmans een jaar aan een tijdelijke vestiging in het oude V&D-pand bij Zuidplein. Het idee was om daar tijdens de huidige verbouwing tot 2026 te kunnen exposeren, maar er was een tekort van 2 miljoen euro.

Lees een interview met Sjarel Ex en Ina Klaassen: ‘De verwachtingen zijn wat overspannen geweest’

Het plan voor een tweede, permanent Boijmans-museum in Zuid voor moderne en hedendaagse kunst komt uit een andere hoek. Droom en Daad-directeur Pijbes zou op het idee zijn gebracht door Hermann Jäger, concerndirecteur van de gemeentelijke dienst Stadsontwikkeling. Jäger ging eind 2018 met pensioen en wil niet reageren om zijn opvolgers niet „voor de voeten” te lopen.

Voor 149 miljoen euro zou het uit 1935 daterende gemeentelijke pand van Boijmans opgeknapt én toekomstbestendig kunnen worden gemaakt, dacht een adviesbureau eind 2017. Als de gemeente de benodigde 109 miljoen euro zou betalen voor de asbestsanering en renovatie, wilde Droom en Daad 40 miljoen euro bijdragen voor een mooie uitbreiding.

Maar na een second opinion stegen de totale kosten van het ‘ambitieuze scenario’ in 2018 al naar 224 miljoen euro. De kosten voor de uitbreiding stegen daarbinnen van 40 miljoen euro naar 55 miljoen.

Rekensommetje

Het is een dure verbouwing, waarvan het technische deel voor het publiek onzichtbaar is. Concerndirecteur Hermann Jäger van Stadsontwikkeling zou een simpel rekensommetje hebben gemaakt. Je kunt Boijmans ook alleen renoveren, waarbij het gebouw bijvoorbeeld terug wordt gebracht tot zijn historische vleugels. Met het geld dat dit uitspaart, kun je de ‘sprong naar Zuid’ maken met een splinternieuw museum.

Lees het artikel Rotterdamse politiek stemt morrend voor uitwerking ontwerp Museum Boijmans

Wim Pijbes was geïnspireerd en legde het idee voor aan zijn bestuur, onder voorzitterschap van miljardair Martijn van der Vorm. Goed plan, was de conclusie. De eerdere bijdrage werd verdubbeld: 40 miljoen euro voor de verbouwing plús 40 miljoen euro voor een nieuw museum. Of minder voor het bestaande pand en meer voor het nieuwe – afhankelijk van de uiteindelijke kosten.

Zo ontstond het idee voor een Boijmans Klassiek en een Boijmans Modern. Het museum zou één organisatie blijven met één collectie. Maar die verzameling van ruim 150.000 objecten (waarde 8 miljard euro) zou verdeeld worden over twee musea.

Een exacte plek voor Boijmans Modern is nooit vastgesteld – zover is het niet gekomen. Het moest in ieder geval in Rotterdam-Zuid op een locatie aan het water zijn, vond Pijbes. Bijvoorbeeld aan de Maashaven of op de kop van het ‘schiereiland’ Katendrecht waar ook de toekomstige Cultuurcampus moet komen.

Burgemeester Aboutaleb en cultuurwethouder Kasmi zagen de potentie van het plan. Directeur Sjarel Ex van Boijmans werd in augustus 2018 op het stadhuis uitgenodigd om met Wim Pijbes erover te komen praten. Ook Ex was in principe positief over het idee van een tweede museum in Zuid. Hij zag een kans voor Boijmans om te wortelen in dit multiculturele stadsdeel en een kans voor de gebiedsontwikkeling.

Burgemeester Aboutaleb zag de potentie van het plan voor een nieuw museum

Verwarring

Maar er ontstond in 2018 ook enige verwarring bij de gemeente en Boijmans. Kon Droom en Daad misschien eerst het aanbod van 40 miljoen euro voor de verbouwing verzekeren? Of was dat aanbod met het plan voor een Boijmans Modern ineens van de baan? Burgemeester Aboutaleb had persoonlijk contact met Martijn van der Vorm over alle plannen. Geen zorgen, het aanbod van die 40 miljoen euro staat nog steeds, werd verzekerd.

Zoals bekend trok Droom en Daad die bijdrage aan de verbouwing uiteindelijk tóch terug, om meerdere redenen. Er was nog geen bouwplan en geen begroting, de snelle stijging van de kosten en de bouwtijd van zeven jaar vielen ook niet goed.

Daarbij kreeg de familie Van der Vorm niet de gewenste controle over het bouwproces. De vrees was een ‘project zonder geheugen’: de directeur van Boijmans gaat over enkele jaren met pensioen, de voorzitter van de raad van toezicht wisselt dit jaar en in 2018 was niet bekend of Aboutaleb nog een derde termijn zou aanblijven. Droom en Daad wilde daarom twee zetels in de zevenkoppige raad van toezicht – maar dat was in strijd met de Governance Code Cultuur, volgens Boijmans.

En Boijmans-directeur Sjarel Ex zag een aantal bezwaren tegen het plan voor een nieuw museum in Zuid, liet hij het college in september 2018 weten. Droom en Daad was bereid de bouw- en ontwikkelingskosten te betalen van Boijmans Modern. Maar als de exploitatiekosten niet ook waren gedekt, zou het museum jaarlijks een nog grotere hap uit het gemeentelijke cultuurbudget moeten nemen. Boijmans zou flink doorgroeien, terwijl andere musea in de stad het juist moeilijk hebben.

Een ander bezwaar was dat Ex de vrijheid wilde houden over de programmering. Waar trek je de grens tussen ‘oude’ en ‘moderne’ kunst: bij het begin van de twintigste eeuw, de naoorlogse periode of in de jaren zestig? En wat als het museum verbanden wilde laten zien tussen middeleeuwse en eigentijdse kunst? Uniek aan Boijmans is dat de collectie een periode van zes eeuwen bestrijkt. Een harde scheiding van tijdvakken zou niet passen bij de brede blik van Boijmans.

Een ‘fusie’

Voor Boijmans was het al met al alsof de familie Van der Vorm via Droom en Daad een te grote invloed over het museum wilde hebben. In een interview in NRC vergeleek Sjarel Ex het afgelopen zomer met een „fusie”. „Maar bij een fusie moeten de voordelen voor alle partijen wel in balans zijn. En dat was niet helemaal duidelijk hier”, zei Ex destijds.

Wat ook niet heeft geholpen, is dat Ex en Pijbes persoonlijk botsen met elkaar, zeggen bronnen. Tegelijkertijd onderhouden de familie Van der Vorm en Museum Boijmans van Beuningen van oudsher een nauwe relatie. Zo heeft De Verre Bergen, de andere filantropische stichting van de familie Van der Vorm, met vele miljoenen de bouw mogelijk gemaakt van het spiegelende collectiegebouw, het Depot.

De gemeenteraad is begin dit jaar in het geheim geïnformeerd over de „tegenvaller” rond Boijmans; niet alleen Droom en Daad, maar ook de BankGiro Loterij wilden vooralsnog niet meebetalen aan de verbouwing. Raadsleden waren gechoqueerd toen ze hoorden dat er ook sprake was geweest van tientallen miljoenen voor een Boijmans Modern in Zuid. Burgemeester Aboutaleb en wethouder Kasmi zouden geïrriteerd zijn geweest over de opstelling van Boijmans: hoe kun je nee zeggen tegen 80 miljoen euro?

Rond het stadhuis leeft het idee dat het aanbod zelfs 120 miljoen euro omvatte: 40 miljoen euro voor de verbouwing plús 80 miljoen euro voor een nieuw museum in Rotterdam-Zuid. Maar dat beeld is te grotesk en klopt niet, volgens bronnen.

Zo bestaat er nog steeds verwarring over een grote droom die niet is gerealiseerd. Het voorlopige plan is om de ambitieuze renovatie van Boijmans stapsgewijs uit te voeren, zodra er weer geld binnenkomt. Het gat in de begroting is nog ruim 40 miljoen euro: ongeveer wat Droom en Daad aanvankelijk wilde bijdragen.