‘Over twee of drie jaar is alles weer zoals het was’

‘Ik vond 2020 een soort sciencefictionjaar”, zegt Maarten Mostert, artistiek leider van de Cello Biënnale. „Zoals je op 9/11 het gevoel had wereldgeschiedenis mee te maken, zo is dat nu ook. Zulke ‘grote gebeurtenissen’ gaan we hopelijk niet meer meemaken.”

„Covid was een soort pauzeknop”, stelt Robbert Roos, directeur van Kunsthal Kade in Amersfoort. „We stonden even stil. We hebben een tentoonstelling moeten schrappen. Maar we konden als kleinere instelling ook vrij gemakkelijk weer op ‘play’ drukken en doorgaan. Voor grotere musea, die afhankelijk zijn van het toerisme, zal het lastiger zijn om weer in het oude ritme te komen.”

„Dit coronajaar is weltschmerz in mijn lichaam gaan zitten”, vertelt Dave von Raven, zanger van The Kik. „Het gevoel voor mijn oude muzikantenbestaan bloedt een beetje dood. Het is alsof je de hele dag in de keuken staat, je ’s avonds iets fantastisch op tafel zet en het vervolgens laat staan. Dan verrot het.”

„Het was een soort hobbelpaardjaar”, zegt schrijver, actrice en zangeres Anne van Veen, die dit voorjaar haar tweede roman Iets te vieren publiceerde. „Ik liep een beetje te ‘jongen’, zo noemen wij dat thuis, dat je zit te trutten. Ik merkte dat yoga en dansen in huis niet voldoende zijn. Je wilt artistiek uitgedaagd worden.”

Sinds de coronapandemie half maart het culturele leven in Nederland platlegde, sprak NRC met regelmaat een tiental mensen uit de cultuursector. Vanaf het voorjaar praatten zij ons bij over hun plannen, hun zorgen en hun dromen. Nu blikken we met hen terug op het coronajaar. Wat heeft het aan nieuwe inzichten gebracht? Waren er, ondanks alle tegenslagen, ook mooie momenten? En zal Covid-19 de kunstwereld blijvend veranderen, of gaat alles weer terug naar het oude zodra het vaccin er is?

Vergankelijkheid

In de eerste plaats waren er de financiële zorgen, zoals voor Cees Debets, algemeen directeur van Het Nationale Theater in Den Haag, die fors moest bezuinigen. „In 2021 stevenen we af op een tekort van ruim 3 miljoen en moeten we snijden in het personele bestand, waarschijnlijk 10 fte’s van de 140. Dat is heftig. Het duivelse dilemma is dat onze theaters sluiten ook een kostenbesparing zou opleveren, want openblijven en doorspelen kost alleen maar geld. Maar onze eerste verantwoordelijkheid is om te doen waar we voor zijn opgericht: het tonen van theater. Dat heeft dit jaar steeds centraal gestaan.”

Ik had niet verwacht nu al op een punt van mijn carrière te staan dat ik nadenk over iets anders

Dave von Raven, muzikant

Dave von Raven zag bijna al zijn shows afgelast worden. „Ik had niet verwacht nu al op een punt van mijn carrière te staan dat ik nadenk over iets anders”, zegt hij. „Dat is van je geloof vallen. Zal ik gewoon mijn eigen kroeg hier op het dorp beginnen? Weg van die constante honger naar aandacht, telkens kansen grijpen om hogerop te komen. Steeds weer naar de radio, in de hoop op een hit.”

Meer dan ooit, stelt hij vast, zag hij dit jaar de vergankelijkheid van kunst. En merkte hij wat hij al die jaren „heeft laten verslonzen” toen hij zich vastbeet in zijn carrière. „En wat heeft me dat opgeleverd?” Von Raven is de eenvoud aan het herwaarderen. „Lekkere dingen halen op het dorp. Samen met mijn vriendin op de veranda met twee Hema-worsten op een stokje in de openhaard.”

Anne van Veen ging vanaf de eerste lockdown veganistisch koken. „In 2020 is het besef dat we onze planeet overvragen gegroeid. Dit jaar stond dan ook meer dan andere jaren in het teken van lange wandelingen met mijn vrouw of het ommetje door de wijk. Ongelofelijk belangrijk als je soms dagen in je kop zit.”

Kunst is een cadeau

Voor muziekagent, boeker en manager Mike Bindraban was het een jaar waarin hij niet alleen zijn huwelijk zag stranden, maar waarin ook zijn agentschap Good Music Company een noodstop moest maken. Zonder concerten en tournees was er geen omzet; met zijn partner doekte hij hun fysieke kantoor in Rotterdam op. „Zowel op persoonlijk vlak als bij ons bedrijf waren er veel veranderingen; bijzonder pijnlijk en leerzaam. Ik ben er sterk uitgekomen: fitter en ik voel me mentaal gegroeid en rustiger dan ooit. De extra quality time met mijn zoontje in dit maffe coronajaar is een grote winst.”

Maarten Mostert dacht aanvankelijk dat het allemaal met een paar maanden wel bekeken zou zijn. „We hebben de Cello Biënnale uiteindelijk drie keer opnieuw georganiseerd – en weer moeten afzeggen. Dat bleek zelfs voor mijn optimistische natuur te veel. Na afloop van onze online editie – hoe succesvol ook – voelde ik me doodmoe en leeg. Uiteindelijk bleek dat ik zelf corona had.”

Schilder Marc Mulders zag tot zijn eigen verbazing zijn kunst veranderen door de komst van corona. „Mijn schilderijen met pastelkleuren kregen in de zomermaanden bezoek van ‘intruders’; donkere exoten verschenen tussen de zachte kleuren. Ik liet ze komen, de zeitgeist bracht ze het atelier binnen. Deze donkere passages zijn uiteindelijk toch in balans gekomen met de meer kleurige toetsen. Zo ontstond deze zomer voor het eerst een soort yin-yangorde in mijn schilderijen.”

Terugblikkend, zegt Mulders, heeft dit jaar hem nog meer tot het inzicht gebracht „dat de kunstenaar niet de reporter hoeft te zijn, en het kunstwerk geen document maar een cadeau. De kunstenaar kan een tegengif bieden tegen alle schreeuwlelijken, die alles ontkennen of aanvallen, door juist op fluistertoon schoonheid te bewerkstelligen. Kunst kan een safe haven zijn.”

Terug naar het oude

„2020 was een uitdagend jaar”, zegt Jorg Grimm, galeriehouder in Amsterdam en New York. „Een jaar waarin we terug naar de basis gingen, naar de dialoog met kunstenaars en medewerkers.” Grimm zag de blik van verzamelaars verschuiven van beurzen naar de galerie. „De galerie als het belangrijkste podium, met ruimte voor experiment en concentratie, dat is een positieve kant van corona.”

In de hectische wereld van beurzen, biënnales en blockbusters leek alles dit jaar even stil te staan. Het rondreizende circus van kunstenaars, curatoren en verzamelaars bleef door quarantaineregels aan de grond genageld. Maar volgens Grimm zullen vaccins en sneltesten de kunstwereld snel weer normaliseren. „Fysieke beurzen komen straks ook terug. Het gemak van een groot aanbod dicht opeen blijft aanlokkelijk. Ik ken een hoop mensen die uitzien naar een goede beurs.”

De kunstenaar kan een tegengif bieden tegen alle schreeuwlelijken, die alles ontkennen of aanvallen

Marc Mulders

Een van hen is Kade-directeur Robbert Roos. „Een jaar niet reizen, ik vond het vreselijk. Het scouten van kunstenaars in het buitenland, dat mis ik echt. Voor Kunsthal Kade is juist die internationale focus een meerwaarde in het Nederlandse kunstlandschap.”

Net als Grimm denkt ook Roos dat de kunstwereld niet wezenlijk zal veranderen door de effecten van de coronacrisis. „Over twee of drie jaar is alles weer zoals het was. Beurzen als Art Basel of Frieze zullen hoogstens iets kleinschaliger zijn, maar er zal weer massaal gevlogen worden. Musea zullen moeten blijven scoren met blockbusters. Het komende jaar zullen er nog weinig dure producties op de planning staan, er zal vooral met de eigen collecties gewerkt worden. Iedereen houdt nu nog even de adem in, maar zodra het vaccin er is, ademen we met zijn allen weer gewoon door. Er is geen wezenlijke introspectie, ook niet onder kunstenaars. Het voelt een beetje als bij de kredietcrisis van 2008. In het oog van de storm was iedereen in paniek. Alles moest anders. Maar het circus ging gewoon door en de commerciële hijgerigheid is alleen maar erger geworden.”

Nadenken

Kunstenaar Marc Mulders hoopt wel degelijk op blijvende verandering. „Terug naar het oude is een gepasseerd station”, stelt hij. „Zogenoemde topkunstenaars zien de prijzen voor hun werk nu stijgen naarmate het kunstwerk meer ‘vlieguren’ heeft gemaakt. Van de ene topgalerie in New York, Londen of Dubai naar die topverzamelaar, weer naar veilinghuis Christie’s en naar de topverzamelaar z’n kluis. Het is koopwaar, altijd op doortocht met een artificieel toegekende waarde. Laat dat geen voorbeeld zijn voor de jonge kunstenaar, laat de kunstwerken die uit het atelier komen hun weg vinden naar liefhebbers dichtbij, voor wie kunst in zijn of haar leven een meerwaarde heeft.”

„Door corona zijn mensen gaan nadenken”, zegt Maarten Mostert. „Moeten we zoveel reizen? Wat kan er minder, wat anders? Veel musici hebben, zeker de eerste coronamaanden, genoten van meer rust en gelegenheid tot reflectie. Maar gaan ze daarom straks minder reizen? Nee hoor, daarvoor is de artistieke meerwaarde van uitwisseling te groot. Ook het succes van de Cello Biënnale berust erop dat je bij ons in korte tijd de hele cello-wereldtop kunt horen.”

Volgens Jeroen Bartelse, directeur van concertzaal TivoliVredenburg in Utrecht, merk je nu al hoe snel mensen wennen aan nieuwe situaties, hoe we meebewegen met corona. „Vorige week nog verheugden we ons op licht aan het einde van de tunnel. Een batterij vaccins staat klaar en de sneltests nemen een vlucht. Misschien kunnen we daarmee sneller open dan verwacht: in het voorjaar al, of anders de zomer. Nu blijkt het laatste deel van die tunnel best een donker stuk te zijn, weer een lockdown. Maar als we opengaan, komen mensen snel weer terug. Sommigen zullen de kat even uit de boom kijken, maar cultuur is voor veel mensen echt een soort geestelijke gezondheidszorg.”

Boeker Mike Bindraban denkt dat corona nog zeker twee jaar effect zal hebben op de muziekscene. „Het internationaal toeren moet weer op gang komen. De artiestengages, de kosten voor tournees zullen voorlopig veranderen, totdat alles weer op volle kracht kan. Voor zowel de grotere als kleinere artiesten is dit nu al merkbaar. Ik merk dat er meer wordt nagedacht over duurzaamheid, sociaal-maatschappelijke impact en samenwerking, maar het vertrouwen in de markt moet terugkomen.”

Streaming als toekomst

In de theaterwereld heeft de coronacrisis vooral de zwakheden in het theaterbestel blootgelegd, zegt Cees Debets. „Het systeem blijkt vastgelopen. Is het reismodel nog wel van deze tijd? Is kleinschaligheid een deel van de oplossing? Moeten we uit de schouwburg trekken? Het streamen van voorstellingen, zoals het Noord Nederlands Toneel en Internationaal Theater Amsterdam doen, is alvast een waardevol onderzoek. Ik kan me niet voorstellen dat er na de coronacrisis niks verandert. Maar het is een grote opgave.”

Het is een positief effect van corona dat door bijna alle gesprekspartners genoemd wordt: online producties zijn in korte tijd zo veel beter geworden. Dave von Raven memoreert nog even hoe The Kik aan het begin van de pandemie livestreams vanuit Daves eigen huisbar deed. „Toen was er enthousiasme om het gat te vullen en het publiek te plezieren. Nu heb ik het idee dat men daar wel genoeg van heeft. Het is elke keer hetzelfde op dat schermpje. Je kunt The Kik ook op YouTube kijken.”

Er is geen introspectie, ook niet onder kunstenaars. Het voelt als bij de kredietcrisis van 2008

Maar intussen zijn er zoveel meer manieren bedacht om concerten naar de huiskamers van mensen te brengen, zegt Jeroen Bartelse van TivoliVredenburg. „Je kunt ook denken aan een service voor mensen in ziekenhuizen en andere groepen waar mensen niet makkelijk weg kunnen. Daar investeren we nu in, zodat we straks beter uit de crisis komen. Daarnaast zijn we ook concertformules aan het uitproberen, zoals onze Walk the Line tours, waarbij publiek langs vier zalen toert zonder dat ze vooraf weten wat ze krijgen. Of de sleutel van een zaal weggeven aan een artiest en kijken wat er gebeurt.”

Maarten Mostert: „Gestreamde concerten kunnen een live-ervaring nooit evenaren, maar ik kan nu al zeggen dat we ook op de Biënnale van 2022 concerten zullen streamen. Uit publieksonderzoek bleek dat onze fans in, zegge, Groningen het heerlijk vonden thuis concerten mee te beleven. Er is ook een vrij grote doelgroep die gewoonweg niet kan komen, of het zich niet kan permitteren. Natuurlijk moeten online bezoekers daar ook voor betalen, zodat de musici daar profijt van hebben.

„Wat blijvende winst is”, zegt Mostert, „is dat standaard concertformules zijn opengebroken. Andere ‘formats’, kortere concerten, soms twee keer op een avond. Voor orkesten had het ook voordelen om vaker in kleine bezetting te spelen: meer kamermuzikaliteit is goed voor musici, we zijn allemaal flexibeler en inventiever geworden.”

„Corona heeft veel vloeibaar gemaakt”, zegt ook Alida Dors, artistiek leider van Theater Rotterdam. „Vastgeroeste systemen en gewoontes, ook bij mijzelf, bleken toch in beweging te kunnen komen. De behoefte aan transitie was er al, en die verandering is versneld uitgevoerd. De grootste stap zetten we met een nieuwe vorm van presentatie: Tracks, theatrale routes door de schouwburg, die inhoudelijk verbonden zijn door een thema. De theatermakers werden uitgedaagd om hun vakmanschap op een nieuwe manier te etaleren: ‘wat is de essentie van wat ik wil vertellen en hoe kan ik mijn verhaal op deze manier inrichten?’ Voor die verandering van mindset was nu ruimte.”

Lichtpuntjes

Gevraagd naar hun persoonlijke hoogtepunt van het afgelopen jaar, zijn veel van de ondervraagden het eens: dat er ondanks corona toch nog zoveel voorstellingen en tentoonstellingen zijn gemaakt, dat is het echte wonder. „Dat we besloten om open te blijven, was eigenlijk best stoer”, zegt Alida Dors. „We hebben ons niet neergelegd bij aannames over de aantasting van de kwaliteit van het werk of van de andere ervaring voor een klein publiek. In plaats van de schaarste benadrukten we juist de exclusiviteit van ieder optreden.”

Anne van Veen werkte mee aan een hoorspel van het Rosa Ensemble. Ze ervoer door het weinige publiek „hoe feestelijk, maar ook hoe intiem theater is”, en ook dat ze door de kleine setting zenuwachtiger was dan anders. Dat de dertig toeschouwers speciaal voor de voorstelling kwamen, bracht extra verantwoordelijkheden met zich mee. Maar ook het besef: „Iets op de vloer doen, weer iets kunnen maken, dat is zo fijn dat je weer weet: wat een mooi vak is dit.”

Cees Debets beschrijft hoe hij onlangs aanwezig was bij de voorstelling Every Brilliant Thing. „Voor dertig man in die gigantische rambak van het Parktheater in Eindhoven. Na afloop kwam er een vrouw naar me toe die zei: ‘U heeft ons terug in het theater gebracht. Daar ben ik u ontzettend dankbaar voor.’ Die ontmoeting: dat is de kracht van theater.”

De liefde voor kunst en cultuur is gegroeid, denkt ook boeker Mike Bindraban: „Ik denk dat mensen live muziek nog meer zijn gaan waarderen. Het besef groeit dat kunst iets wezenlijks menselijks is en, in wat voor vorm dan ook, troost en inspiratie kan bieden.”

Klotenvirus

Kunstenaar Marc Mulders zegt het zo: „Buiten is er een grote spraakverwarring. Een ‘Toren van Babel’ lijkt het wel. Maar de mensen beseffen nu meer dan ooit dat binnen, op de podia en in de ateliers, er wel een heldere taal wordt beoefend: de klare taal van de kunsten, die wel te ‘vertrouwen’ is.”

Voor Het Nationale Theater was in dat opzicht het bezoek van premier Rutte, eind november, een bijzonder moment. Cees Debets: „Per Zoom hadden we net een personeelsbijeenkomst met circa 85 mensen. Rutte sprak ze even toe en zei dat hij zich realiseerde in wat voor verschrikkelijke positie we ons bevonden.” Vervolgens liepen Debets en Rutte de lege zaal van de Koninklijke Schouwburg in. Debets: „Mijn indruk was dat het de eerste keer was dat hij in een theater kwam tijdens de crisis. Ik merkte dat de aanblik veel indruk op hem maakte, omdat hij zich realiseerde dat al die stoelen leeg bleven. Ik legde ook uit dat er nog vele cirkels met zzp’ers en freelancers om ons bedrijf heen ook zonder werk zaten. Wat een klotenvirus is het toch ook, zei hij.”

Jeroen Bartelse: „Als je door je oogharen kijkt, zie je het verschil: waar cultuur voor de crisis bovenaan alle lijstjes stond om te bezuinigen, is er nu meer dan ooit het besef dat cultuur nodig en onmisbaar is, ook politiek. Het is een van de weinige sectoren met een fors steunpakket, dat is de reden dat de sector nog overeind staat. Dat besef is toch een lichtpunt dat deze crisis ons heeft opgeleverd: we snakken met z’n allen echt naar cultuur, naar livemuziek, naar zingen, naar dansen en samen uitgaan. Dat heeft geen alternatief.”