Dat arts en abortusactivist Rebecca Gomperts dit jaar door Time Magazine werd uitgeroepen tot een van de honderd invloedrijkste mensen ter wereld, heeft haar wereld niet overhoop gehaald. „Er is niet veel veranderd voor me”, zegt ze wanneer we elkaar spreken op haar kantoor in Amsterdam-Oost, dat sinds kort ook is ingericht als behandelruimte, en waar ze die middag zit met vijf medewerkers en stagiairs die met de nodige afstand van elkaar werken achter hun bureaus. „ Ik ben al twintig jaar bezig met abortusrechten. Je moet de plaatsing op zo’n lijst zien in relatie tot de ontwikkelingen in de Verenigde Staten, waar enkele staten de wet steeds verder proberen in te perken.”
Dat ze door Time werd neergezet als een van de dapperste vrouwen ter wereld, vindt ze dan ook vooral geestig, maar ze heeft niet het idee dat ze pas nu erkenning heeft gekregen voor haar werk, want „media-aandacht was er altijd wel”. Een Brits-Amerikaanse filmmaatschappij is zelfs bezig met de verfilming van de acties die zij en haar team voerden voor de kust van Portugal. Haar projecten Women on Waves, ook wel bekend als de ‘abortusboot’, en Women on Web, waar via een digitaal consult per post de abortuspil wordt geregeld, werden door Time getypeerd als een „baken van hoop”. Ook online vragen vrouwen om hulp. In landen waar abortus is verboden, stuurt Gomperts na een consult een recept voor de abortuspil. Via een apotheek, in India, worden de pillen vervolgens met de post verstuurd naar de vrouw die, waar ook ter wereld, een abortus wil.
De ‘baken van hoop’ gaat een rare tijd tegemoet. Enerzijds blokkeren sommige landen de websites. Daar komt bij dat ze sinds mei lastiger te vinden zijn als je ‘abortus’ intikt op Google. Wij hadden meer dan een miljoen bezoekers op onze website per maand, maar door Covid-19 en de verspreiding van desinformatie – althans, dat denken we – nam Google het besluit dat officiële websites van overheden voorrang krijgen bij gezondheidsgerelateerde zoektermen.” Gomperts denkt dat de websites ook last hebben van censuur. „Wanneer je in bepaalde landen wordt gecensureerd, wordt je site door algoritmes als onbetrouwbaar beoordeeld. Ik weet niet precies hoe het werkt, het is in ieder geval beangstigend om je te realiseren dat bij zaken van leven of dood – voor sommige vrouwen is dat namelijk het wel of niet kunnen vinden van de juiste hulp op internet – Google een politieagent is.”
„Anderzijds nemen steeds meer landen het recht op abortus over. Met het oog op de komende verkiezingen hebben in Nederland steeds meer partijen in hun programma opgenomen dat ze af willen van de vijf dagen bedenktijd.”
Wat zijn opvallende cultuurverschillen tussen landen waarmee je te maken hebt gehad?
„Ik denk dat er wat abortus betreft niet veel verschillen zijn, want het is vrij simpel: vrouwen, ongeacht herkomst en cultuur, hebben soms een abortus nodig. In sommige landen is het taboe erop groter dan in andere landen, al is het de laatste twintig jaar wel minder geworden. Ik herinner me dat toen ik in 2000 naar Chili ging, je het woord abortus niet eens kon gebruiken. Iedereen schrok daarvan, zelfs vrouwenrechtenorganisaties. Dat is nu niet meer zo. De macht van de religie in een land is erg bepalend voor de houding ten opzichte van abortus, dat zag en zie je ook in landen als Polen en Ierland. In sommige landen kun je zeggen: gebruik deze pillen om een abortus op te roepen en zeg in het ziekenhuis dat je een miskraam hebt, dan word je geholpen. Maar in het Midden-Oosten kan dat niet: je hebt geen seks voor het huwelijk bijvoorbeeld, dus als je niet getrouwd bent, kun je ook geen miskraam krijgen. Daar moet je dan op een andere manier mee omgaan.”
Hoe?
„We hebben een Syrische arts, Nour, die veel contacten heeft. Zij is gevlucht en doet nu voor ons de Arabische helpdesk. Maar in sommige gevallen kan je er niks aan doen.”
Is religie het grootste obstakel bij abortus?
„Ja, ik denk dat dat het grootste probleem is om verandering van wetgeving voor elkaar te krijgen. Ook omdat de meeste religies natuurlijk niet heel vrouwvriendelijk zijn.”
Is er een religie die…
„.. wel vrouwvriendelijk is? Haha. Eh, nou nee… vrouwonvriendelijkheid is natuurlijk niet de kern van de religies zelf, maar wordt vrijwel altijd gebruikt om macht uit te oefenen. Het grappige is dat de islam en gereformeerde kerken meer speelruimte hebben voor progressieve opvattingen dan de katholieke kerk. De katholieke kerk is hiërarchisch en laat één iemand van bovenaf bepalen hoe iedereen zich moet gedragen. Binnen het boeddhisme is dankzij de dalai lama abortus toegestaan. De fundamentalistische hindoes zijn natuurlijk ook tegen abortus, maar dat heeft te maken met de rol van de vrouw. Het gaat er bij religies en samenlevingen ook om hoe er gekeken wordt naar de rol van de vrouw in het algemeen.”
Lees een NRC-artikel over Women on Waves uit 2004: ‘Het vurige verlangen om zichtbaar te zijn’Lopen jullie door Covid-19 tegen meer problemen op, dat vrouwen moeilijker toegang tot hulp krijgen, of door mannen die nu thuiswerken worden tegengehouden?
„Ja en nee. Je ziet dat in landen waar abortus al moeilijk lag, het nog ingewikkelder wordt. In Hongarije bijvoorbeeld is abortus nu verboden omdat het ‘geen essentiële hulpverlening’ is: daar proberen ze al heel lang het recht weer in te perken, net als in Polen. In landen als Engeland of Frankrijk zijn ze door Covid-19 juist gaan werken met telemedical abortions, wat wij online al vijftien jaar doen. Door de pandemie kunnen in Engeland nu alle vrouwen online de medicatie voor abortus krijgen.”
Wat is eigenlijk lastiger: landen waar abortus sowieso verboden is of landen die nu reactionairder worden?
„De laatste jaren zijn er meer landen die abortus hebben gelegaliseerd en beschikbaar gemaakt dan andersom: Ierland, Noord-Ierland, volgend jaar Zuid-Korea, Argentinië en Thailand. Je ziet juist een lijn naar betere toegang. Er is een aantal landen met een enorme backlash, zoals Polen en Hongarije. Turkije probeert de wet in te perken, daar is abortus legaal maar in feite onmogelijk. Maar zo is het in die landen al jaren.
„Nederland is eigenlijk een groter probleem. Hier denken we dat we progressief zijn, maar dat is niet zo. We lopen achter: het hele feit dat abortus hier is opgenomen in het wetboek van strafrecht, zorgt er al voor dat er een taboe omheen hangt.”
Komt dat doordat dit kabinet, omwille van de ChristenUnie, ethische vraagstukken on hold heeft gezet?
„Ja, maar het speelt al langer.”
Is het dan politieke onwil of is abortus een taboe in onze samenleving?
„Het is vooral politieke onwil, maar er zijn ook blokkades bij de inspectie en bij het ministerie van Volksgezondheid. Ambtelijke onwil om ervoor te zorgen dat de huisarts een zwangerschap medicamenteus mag afbreken. Medicijnen om een zwangerschap af te breken moeten gewoon bij de apotheek opgehaald kunnen worden en alle huisartsen of GGD-artsen moeten die medicijnen kunnen voorschrijven.
„Een meisje uit Vlieland, dat vijf uur moet reizen naar Groningen om een abortuspil te halen omdat ze dat alleen mag doen bij een abortuskliniek, dat is toch niet meer van deze tijd? Ik denk dat dat een heel groot probleem is.”
Er zijn partijen die af willen van de vijf dagen bedenktijd bij een abortus. Van welke partij verwacht je het meest?
„Ik denk dat VVD, D66, GroenLinks en PvdA allemaal wel bereid zijn tot het vergroten van de toegang tot abortus en de hulpverlening daaromheen, maar dat ze elke keer worden ingeperkt door de coalities die ze aangaan. Als het om medisch-ethische vraagstukken gaat, was D66 altijd het meest vooruitstrevend. Maar nu pleiten vooral Groenlinks en PvdA voor het halen van abortus uit de strafwet en voor een abortuspil via de huisarts.”
Wat moet er gebeuren?
„Schaf die hele abortuswet af. Abortus moet een gewone medische behandeling worden, die net als alle andere medische behandelingen moet worden gereguleerd. Er zijn uitspraken van de mensenrechtencommissies van de Verenigde Naties en de Wereldgezondheidsorganisatie, die allemaal benadrukken dat strafrecht niet hoort bij abortus.”
Is het wel alleen politieke onwil? Als je ziet dat een organisatie als ‘Schreeuw om leven’ steeds meer donaties krijgt, dan…
„Ja, ze halen meer geld op dan wij, absoluut…”
Ik bedoel, je kan er als politicus toch niet helemaal om heen dat er steeds luidere tegengeluiden zijn?
„Wat ik moeilijk vind aan dit onderwerp is dat het altijd over algemeenheden gaat, maar die zíjn er niet. Er is alleen maar de persoonlijke beleving die ertoe doet. Ik kan ontzettend goed begrijpen dat als iemand ervan uit gaat dat het leven begint vanaf de conceptie, en dan bedoel ik beschermwaardig leven, dat zo iemand daarom vindt dat ten koste van alles moet worden voorkomen dat vrouwen een abortus ondergaan. Omdat dat zo’n fundamenteel ander uitgangspunt is dan waar ik voor sta, zijn dat werelden die nooit bij elkaar zullen komen.”
Zie jij anti-abortus bewegingen als vrijheid van meningsuiting of vind je dat wanneer er bij mensen plastic foetussen door brievenbussen worden geduwd, er een grens wordt overschreden?
„Zo, daar vraag je me wat… Ik denk dat er verschillende manieren zijn om daar tegenaan te kijken. Politici mogen daar geen rekening mee houden: de politiek heeft te kijken naar mensenrechten en wetenschap. Het recht op abortus staat gewoon vast, dat is door de VN vastgesteld. Als het om abortus gaat, kijk je naar wat de Wereldgezondheidsorganisatie adviseert, maar ook wat gynaecologen en huisartsen zeggen. In Nederland hebben abortusartsen veel invloed, en zij vrezen voor hun bestaansrecht. Als huisartsen namelijk abortuspillen beschikbaar mogen stellen dan betekent dat dat ongeveer 70 tot 80 procent van de abortussen niet meer in een kliniek wordt gedaan.
„Wat die bewegingen betreft: dat is vrijheid van meningsuiting, zolang vrouwen tenminste niet beperkt worden in hun keuzevrijheid. Wanneer je voor klinieken gaat staan, is dat intimiderend en voor de beleving van vrouwen die de abortus moeten ondergaan ook traumatiserend. Je mag niet iets doen waardoor een medische behandeling traumatisch wordt, dat wordt bij geen enkele andere medische behandeling getolereerd.”
Een meisje uit Vlieland, dat vijf uur reist om in Groningen een abortus- pil bij een kliniek te halen, dat is niet meer van deze tijd
Rosanne Hertzberger stelde laatst in een column in NRC dat de details van abortus altijd bediscussieerd moeten worden. Denk jij dat ook?
„Ik begreep die uitspraak niet zo, eerlijk gezegd. Kijk, er is geen detail. Er zijn maar twee posities: of je gaat ervan uit dat de foetus beschermwaardig leven is en dan ben je tegen alle abortussen, ook als iemand zwanger is geworden na een verkrachting, incest of als het leven of de gezondheid van de vrouw gevaar loopt. Dat is namelijk de consequentie zodra je zegt dat de foetus beschermwaardig is. Met hoe die zwangerschap tot stand is gekomen, heeft de foetus niks te maken. De morele status van die foetus blijft hetzelfde.
„Of je zegt: de beslissing is aan vrouwen zelf, want zij zijn zwanger, het gebeurt in hun leven, hun lichaam wordt belast. We moeten vrouwen vertrouwen, we vertrouwen hen ook als ze een kind krijgen en ervoor moeten zorgen. Volgens dat standpunt is het altijd de vrouw die beslist. Ik weet niet of er iets tussenin zit.”
Er zijn nog genoeg mensen die denken: er zijn toch anticonceptiemiddelen, had je niet beter kunnen uitkijken.
„Ja, er zijn heel veel vooroordelen over deze vrouwen, maar als je erover nadenkt: we vertrouwen wel een vrouw toe dat ze een kind krijgt en het opvoedt. Dat is een enorm vertrouwen. Maar dat vertrouwen heb je dan níet wanneer een vrouw zegt: ‘Sorry, ik ben zwanger, maar ik weet dat ik dit niet kan of wil’? Als je voor een abortus kiest, dan zeg je duidelijk: de situatie waarin ik een kind krijg, kan ik niet aan.”
Je stelde dat abortus in steeds minder landen een taboe is. Mis je het directe activisme?
„Nee, het voelt alsof er iets voltooid is van mijn werk, alsof waar ik twintig jaar geleden mee ben begonnen, breed gedragen wordt. In 2008 stelde The Telegraph nog dat sites als de onze levensbedreigend waren. Twee jaar geleden kwam diezelfde Telegraph met: ‘abortion pills, everything you need to know’ om vervolgens uitgebreid over ons te schrijven. Dus het voornaamste gevoel dat ik heb als ik nu terugkijk is: er is veel bereikt.”
Aanpassing: In een eerdere versie stond dat alleen de PvdA en Groenlinks in hun partijprogramma’s ervoor pleiten dat abortus uit de strafwet wordt gehaald, en dat ze pleiten voor een abortuspil via de huisarts. Er zijn meer partijen die hiervoor pleiten. Dit is inmiddels aangepast
In een eerdere versie werd Schreeuw om leven genoemd, dat is veranderd in anti-abortus bewegingen