Dit is waarom mensenrechtenschendingen in Egypte een blinde vlek worden voor het buitenland

Gasser Abdel-Razek, de directeur van de Egyptische mensenrechtenorganisatie EIPR, werd twee weken geleden opgepakt. Kort daarvoor waren al twee andere medewerkers van zijn organisatie opgepakt. Donderdagavond werden ze op borgtocht vrijgelaten, maar de beschuldigingen blijven staan en de tegoeden van de organisatie zijn bevroren.

De reden voor de arrestaties bleek tijdens hun ondervraging: de veiligheidsdiensten wilden alles weten over een recente bijeenkomst op het EIPR-kantoor met diplomaten uit Europa en Canada. Ook de Nederlandse ambassadeur was hierbij. EIPR, een van de laatst overgebleven onafhankelijke NGO’s in Egypte, geldt als een belangrijke bron van informatie voor Westerse ambassades, mede omdat de meeste media slechts de staatspropaganda echoën.

„Een duidelijke boodschap” en een „doelbewuste escalatie”, noemen diplomaten in Caïro de arrestaties. Ze maken zich zorgen. Nauwe banden met ambassades blijken NGO’s geen bescherming te bieden, zoals gedacht, maar juist een extra risico te vormen. De vrees bestaat dat de arrestaties een opmaat zijn om een einde te maken aan alle werkzaamheden van mensenrechtenorganisaties in Egypte. Daarmee zou de situatie in het land steeds meer een blinde vlek worden voor het buitenland. Wie wil er nog met diplomaten spreken als dat arrestatie kan opleveren?

‘Executiewoede’

Die vrees wordt nog gevoed door een nieuw rapport van Amnesty International woensdag. Dat waarschuwt dat de Egyptische autoriteiten in oktober en november blijk gaven van „een schokkende executiewoede”. In die twee maanden werden er 57 mensen geëxecuteerd, deels ook politieke gevangenen, en velen na dubieuze processen en marteling, aldus Amnesty. Dat aantal is al hoger dan in het hele jaar 2019.

In deze omstandigheden is de vraag gewettigd wat het buitenland doet om Egypte tot een koerswijziging te bewegen. Na de eerste arrestatie van EIPR-medewerkers kozen veel van de landen aanwezig op de bijeenkomst er aanvankelijk voor druk achter de schermen uit te oefenen. Maar toen dat met de arrestatie van Abdel-Razek een doodlopende weg bleek, begonnen landen en organisaties zich ook publiekelijk uit te spreken.

De Britse minister van buitenlandse zaken liet weten zijn Egyptische collega persoonlijk te hebben aangesproken op de arrestaties. „Afspreken met buitenlandse diplomaten is geen misdaad, net zo min als vreedzaam pleiten voor mensenrechten [dat is]”, schreef de beoogde Amerikaanse minister van buitenlandse zaken Antony Blinken in een tweet. Namens Nederland sprak de mensenrechtencommissaris van het ministerie haar bezorgdheid uit op Twitter. In reactie op vragen van NRC noemde een woordvoerder van het ministerie gesprekken tussen het maatschappelijk middenveld en diplomaten een „normale diplomatieke gang van zaken wereldwijd”, die gevoerd zouden moeten kunnen worden „zonder daarbij te vrezen voor represailles achteraf”.

Geen harde consequenties

Veel gehoorde kritiek is dat landen zich wel uitspreken tegen mensenrechtenschendingen in Egypte, maar daar geen harde consequenties aan verbinden. „Egypte voelt helemaal geen druk,” zegt Andrea Teti, onderzoeker aan de Aberdeen Universiteit en schrijver van het boek ‘Democratisering versus Democratie’. „Er zit een behoorlijk groot gat tussen wat de EU claimt te doen en de druk die het daadwerkelijk bereid is uit te oefenen.” Italië sloot deze zomer bijvoorbeeld een lucratieve miljardendeal voor wapenverkoop aan Egypte. Ook Duitsland en Frankrijk verkopen wapens. Daarnaast gaat er veel Europees ontwikkelingsgeld naar Egypte, onder meer om irreguliere migratie tegen te gaan.

Lees ook deze column van Carolien Roelants: Hoe ministers wapendeal met repressief Egypte goedpraten

Daarin schuilt meteen een belangrijke reden dat EU-landen zich niet harder opstellen tegenover Egypte. Diplomaten zeggen dat de migratiecrisis van 2015 een welhaast ‘traumatische’ ervaring was voor de EU die nog altijd een grote rol speelt in de betrekkingen met buurlanden. Het migratiepotentieel van Egypte, met zijn snel groeiende en kansarme bevolking van inmiddels 101 miljoen mensen, boezemt Europa angst in. Egypte speelt deze kaart handig uit, mede dankzij een veelgeroemd corps diplomatique. „De beste diplomaten in de Arabische wereld,” aldus een betrokkene.

Daarnaast heeft Egypte door middel van miljardenleningen bij internationale instanties zoals de Wereldbank, het Internationaal Monetair Fonds en de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling een financiële troef in handen. De denktank Carnegie Endowment for International Peace schreef deze maand dat het regime van president Abdel Fatah-al-Sisi via deze leningen zijn lot verbindt aan de financiële belangen van deze organisaties, en zich zo van internationale steun verzekert. „Dit beleid maakt internationale actoren deelgenoot van de repressie van het regime, waarmee instabiliteit en gewelddadig extremisme uiteindelijk alleen maar verder worden aangewakkerd”, stelt de denktank.

Lees ook Egypte houdt ‘gastvrij’ de grenzen dicht, over Egyptes rol als poortwachter voor migratie naar Europa

Teti ziet EU-landen dezelfde fouten maken als onder oud-president Mubarak. Zoals nu Sisi, werd ook Mubarak als baken van stabiliteit gezien in de regio. Tot in 2011 de revolutie uitbrak. Hij verwijt de EU van een ‘minimalistische aanpak’ op het gebied van democratie en mensenrechten. „Als er verkiezingen worden gehouden [zoals recent voor het Egyptische parlement] is de EU blij. Maar verkiezingen in Egypte zijn niet per se een garantie op democratie. Je hebt ook een gezond, bruisend maatschappelijk en politiek middenveld nodig, en een zeker niveau van sociale rechtvaardigheid.”

Zelfde fouten als onder Mubarak

De vraag is waarom Egypte nu voor escalatie kiest. Ingewijden zeggen dat de veiligheidsdiensten nerveus zijn. Michele Dunne, een voormalig Amerikaanse diplomaat verbonden aan Carnegie, denkt dat dit te maken heeft met de verkiezingszege van Joe Biden in de VS. Biden heeft gezegd dat Egypte geen ‘blanco cheque’ meer zou krijgen van de VS op het gebied van mensenrechten. De arrestaties zijn mogelijk een poging van Egypte voldongen feiten te creëren, anticiperend op een koerswijziging van de VS ten opzichte van Egypte. „De gevangen EIPR-medewerkers zijn onderhandelingstroeven voor het regime”, meent Dunne.

Egypte reageert doorgaans fel op kritiek op de mensenrechtensituatie. Het Egyptische ministerie van buitenlandse zaken diende de critici van de arrestaties van de EIPR-staf snel van repliek. De woordvoerder verwierp „elke poging het onderzoek van het Egyptische OM te beïnvloeden” en riep landen op de soevereiniteit van Egypte in interne kwesties te respecteren. Diplomaten zien dit als teken dat Egypte zich wel degelijk druk maakt om zijn imago op het wereldtoneel, en internationale druk daarmee zin heeft. Het inhuren van een lobbykantoor in Washington door Egypte, direct na Bidens overwinning, onderschrijft dit. Het is van belang dat deze druk zich niet beperkt tot een verklaring en daarna uitdooft, zeggen ingewijden. „Het moet structureel en continu zijn, dat kan het effect hebben.”

Dit artikel is vrijdag om 11.30uur geactualiseerd