Steeds weer aanpassen, oplossen en dan weer opnieuw beginnen

Het gebouw van De Nationale Opera & Ballet in Amsterdam staat er voor de argeloze voorbijganger verlaten bij. Als je je neus tegen de glazen galerijen om de grote zaal drukt, zie je bijna niemand. Hooguit wat werklieden. Het is blijkbaar een mooie tijd om gaatjes te boren in het balkon. Maar kon je één laag dieper kijken, dan zie je dat er in het gebouw nog heel veel gebeurt. Bij NO&B wordt achter de schermen met man en macht doorgewerkt.

Lisette Heemskerk, commercieel directeur van De Nationale Opera & Ballet moet vaak denken aan de film Groundhog Day. Elke ochtend wordt de hoofdpersoon daarin wakker op dezelfde dag. „Zo voelt het voor mij ook. Telkens denk ik: nu hebben we het gehad. Maar dan begint hetzelfde verhaaltje opnieuw.”

Ze bedoelt het verhaaltje van aanpassen, oplossingen verzinnen, vijf scenario’s voorbereiden en dan, op het laatste moment, geconfronteerd worden met nieuwe maatregelen die toch weer alles op zijn kop zetten.

We dachten nog niet vooruit. Het was crisisdenken

Lisette Heemskerk, commercieel directeur

Als Heemskerk toch iets positiefs moet noemen aan deze tijd, dan is het de ontwikkeling van het ‘online denken’. In maart ging de nieuwe opera Ritratto van Willem Jeths op het laatste moment op YouTube in première. Daarna zette DNO elke week een opera uit het archief gratis online. Bijna een half miljoen kijkers bereikten ze ermee, van wie 40 procent uit het buitenland. Heemskerk: „We wilden altijd al wel een groot onlinebereik, maar hoe en wanneer begin je aan zoiets? Over een jaar of vier was het plan, nu moest het inééns. Na de zomer, toen we wisten dat de coronasituatie nog veel langer ging duren, realiseerden we ons dat we de archiefopnames misschien niet zó snel hadden moeten uitserveren. Maar we dachten nog niet vooruit. Het was crisisdenken. Nu is nadenken over onlineprogrammering onderdeel geworden van ons gewone werk. Er is naast het programmeringsoverleg ook een nieuw vast onlineprogrammeringsoverleg.”

„Nu zitten we in de tweede fase waarin we moeten kijken naar de lange termijn”, zegt Laura de By, hoofd publieke zaken, medeverantwoordelijk voor de onlineprogrammering. „Online zal wel degelijk belangrijk blijven. We zijn hybride geworden. Er is naast het delen van archiefopnames ruimte ontstaan om te experimenteren met nieuwe projecten. Waar we nu over nadenken is: gaan we specifieke producties maken voor online, of gaan we voorstellingen zo inrichten dat ze ook online goed werken?” „En wat moet je er online dan voor vragen?”, vult Heemskerk aan. „Er moet wel een businessmodel zijn. Tot nu toe hebben we bescheiden bedragen gevraagd, rond de 4 euro voor een stream. Het is ook onze taak om mensen aan te wennen dat het gewoon is om voor kunst te betalen.”

Geen ‘Aida’ in de Ziggodome

Inmiddels is een groot gedeelte van het lopende, ‘traditionele’ seizoen geannuleerd. Wagners Der fliegende Holländer, eigenlijk gepland voor februari 2021, is in welke vorm dan ook te groot. Voor de productie van Verdi’s Aida, gepland voor december, ligt inmiddels al het vijfde scenario klaar, vertelt operadirecteur Sophie de Lint. „Aida leek gered met een verplaatsing naar de Ziggo Dome. Daar waren we ver mee.” Maar de Amsterdamse popconcertzaal, waar normaal 17.000 mensen in kunnen, kreeg in september niet eens een ontheffing voor 250 mensen publiek. Ook Aida verviel dus. Wanneer De Lint dit in de tweede week van november vertelt, is er nog wel hoop voor Händels Agrippina in januari.

Volgens Laura de By ligt een aantal scenario’s klaar om die productie door te kunnen laten gaan. De Lint: „Morgen hebben we overleg, er liggen moeilijke vragen. Hoeveel publiek mag er zijn? Moeten we het toch online doen? Maar als we ook dit moeten cancelen, oei.”

Zou dat niet een hoop geld schelen? „Voor opera is het cruciaal om te begrijpen dat annuleren geen geld bespaart”, zegt De Lint. „Je verspilt alleen maar een grote kans. Het annuleren van een productie verlaagt de vaste kosten niet en ook veel variabele kosten blijven staan. Zangers, dirigenten en de freelancers achter de schermen staan onder contract. Ja, er zijn clausules waardoor we ze niet hóéven te betalen, maar dat doen we deels toch. Wij hebben er als operahuis niks aan als zangers van baan moeten veranderen om rond te kunnen komen.” Hoeveel salaris zangers en dirigenten van geannuleerde producties alsnog krijgen, wil ze niet zeggen.

Het ergste wat je als zanger kan overkomen is corona krijgen

Lucas van Lierop, tenor

‘Le nozze di Figaro’

Wat (min of meer) wel door kon gaan: Mozarts Le nozze di Figaro, een herneming van de versie van regisseur David Bösch uit 2016, gepland voor deze maand. De voorstelling werd ingekort naar twee uur. Omdat de repetities begonnen in een tijd dat regels steeds verder versoepelden, werden enthousiast extra voorstellingen gepland, zodat er voor 300 mensen publiek per avond in totaal toch aardig wat kaarten konden worden verkocht.

Met desinfectiepompjes in het hele gebouw (tot en met de coulissen), strikte afstandsregels, repeteren met mondkapjes en een lange stok om zangers uit elkaar te regisseren, begon „een bijna kinderlijk enthousiaste repetitieperiode”, merkte dirigent Riccardo Minasi. „Ik voelde een ontroerende vorm van collectiviteit, de sfeer was bijna utopisch. Iedereen wilde zo graag weer spelen. Deze opera is bijna een speeltje, een verboden vrucht geworden.”

Het nieuws dat de opera toch niet voor publiek kon worden gespeeld, kwam hard aan. De besloten première is geregistreerd en verschijnt vanaf zondag 29 november een maand lang online.

„Ik ben 30 procent van mijn tijd nu kwijt aan pragmatische coronabeslissingen”, zegt directeur Sophie de Lint. DNO heeft nauw contact met de TU Delft en dr. ir. Ivo Bouwmans, die op de website virmus.nl alle internationale bevindingen in medische literatuur op het gebied van corona en muziek verzamelt en interpreteert voor musici. Op basis van zijn inzichten is de grote zaal van het Muziektheater aan de Amstel nu opgedeeld in drie denkbeeldige kleine zalen.

„We hebben onder elke stoel een ventilator, de lucht in de zaal wordt elk halfuur ververst en elk deel wordt apart geventileerd”, zegt commercieel directeur Lisette Heemskerk. „Daarom gelden het podium, de orkestbak en de zaal elk als aparte ‘ruimtes’ waar 30 mensen mogen zijn.” 90 mensen in totaal dus. „Dat is veel veiliger dan in de Albert Heijn.”

Jaren vooruit plannen voelt veilig, maar dan staat nooit een deur op een kier voor actualiteit

Damià Carbonell Nicolau hoofd artistieke zaken

Voor Le nozze werd het orkest van 42 musici verkleind naar 33. Daarvan zaten 29 met dirigent Riccardo Minasi in de ruimte ‘orkestbak’. De andere vier musici (klavecimbel, trompetten en pauken) stonden op de uiterste vleugels van het podium, officieel onderdeel van de virtuele ‘zaal’.

De maatregelen waren volgens bas Riccardo Fassi (Figaro) vooral in het begin „een afleidende nachtmerrie”. Tenor Lucas van Lierop (Basilio) vertelt dat zangers zich ook echt aan alle veiligheidsregels willen houden. „Het ergste wat je als zanger kan overkomen is corona krijgen. Ik heb het om me heen gezien, je bent niet zomaar genezen. Je longen zijn langdurig aangetast. Dat kun je als zanger echt niet hebben.”

Bubbel & naleven

Inderdaad is alles op het podium goed geregisseerd, maar wie tijdens een van de laatste repetities een tijdje in een hoekje van de zaal zit, merkt al snel dat de voorzichtigheid buiten het podium wat is afgesleten. De fotograaf wordt verzocht geen foto’s te maken van de regietafels. „Een opera regisseren op anderhalve meter afstand kan gewoon niet”, fluistert iemand. De crew achter de regietafel werkt daarom samen in een ‘zelfverklaarde coronavrije bubbel’. „Wij móéten over elkaars schouder kunnen meekijken en samen de notes bespreken”, is de verklaring. Later blijkt dat die afspraak niet met de speciaal opgezette coronataskforce van De Nationale Opera & Ballet is besproken. „Dat gaan we natuurlijk wel snel oppakken, we hechten zeer aan het naleven van onze protocollen”, belooft operadirecteur Sophie de Lint.

De situatie legt een ingewikkelde disbalans bloot: de overheid geeft elk bedrijf, dus ook DNO, aan de ene kant de opdracht alle medewerkers vanuit huis te laten werken, maar vraagt het operahuis aan de andere kant expliciet door te gaan met het produceren van opera’s.

Voor opera is het cruciaal om te begrijpen dat annuleren geen geld bespaart

Sophie de Lint directeur

Sophie de Lint: „De opdracht is produceer, produceer online, blijf relevant. De overheid is zich heel bewust van het belang van actief blijven.” En, niet onbelangrijk: „Er wordt veel geld in ons geïnvesteerd. We moeten produceren, we moeten er zijn.” De gulden middenweg bestaat volgens DNO, maar het is soms even zoeken. Tot nu toe met het best mogelijke resultaat: er zijn nog geen coronagevallen bekend.

De Lint heeft haar hoop voor de toekomst gevestigd op sneltests, met uitslag binnen vijftien minuten. „Andere operahuizen werken daar al mee. Dan kan iedereen van wie we weten dat hij of zij geen corona heeft gewoon samen zingen en acteren zonder daarbij op de anderhalve meter te hoeven letten.”

Toch gecanceld

Vijf dagen na het gesprek met De Lint heeft hoofd artistieke zaken Damià Carbonell Nicolau slecht nieuws: Agrippina wordt toch afgeblazen. Begin december zouden de repetities moeten beginnen, maar de onzekerheid over de hoeveelheid toegestaan publiek is te groot. Voor steeds maar dertig mensen spelen is niet rendabel. „Iedereen in de cast en crew verwachtte dit telefoontje.”

Maar als Le nozze di Figaro wel online kon doorgaan, waarom Agrippina dan niet? Volgens Carbonell Nicolau is het verschil dat de repetities voor Le nozze al in volle gang waren. De artiesten waren in Amsterdam, het decor hoefde alleen maar uit het depot te worden gehaald. Ondanks dat deze Agrippina een co-productie is met operahuizen in München, Hamburg en Londen (en ook dit decor al in Nederland is), zou de opstart volgens Carbonell Nicolau geen zin hebben. Regisseur Barrie Kosky zag een nieuwe enscenering op anderhalve meter niet zitten en de praktische bezwaren rondom het orkest, de Accademia Bizantina, waren te groot. Het orkest zou ervoor uit Italië moeten komen. „Wat we nu gaan doen in januari, geen idee. Ik heb het gevoel dat we na Kerst nog wel even met een paar strenge maatregelen moeten dealen”, klinkt het zuchtend.

In de werkplaatsen waar decors, kostuums en pruiken worden gemaakt, wordt daarom nu gewerkt aan titels verderop in het seizoen: Oedipus Rex (Stravinsky, maart) en Anna Bolena (Donizetti, mei). Normaal moeten extra mensen worden ingehuurd, maar nu hebben de vaste medewerkers genoeg tijd. En als zelfs aan de nog geplande producties van dit seizoen niet meer gewerkt kan worden, dan heeft Carbonell Nicolau de opera’s van de seizoenen daarop ook al in zijn achterhoofd. Werk is er altijd wel.

Toen we weer mochten repeteren voelde ik een ontroerende vorm van collectiviteit

Riccardo Minasi dirigent

Digitale verrassinkjes

Grote projecten zijn in de nabije toekomst dus ondoenlijk, maar er zijn voor de korte termijn wel kleinere plannen. Lorenzo Viotti, vanaf volgend seizoen de nieuwe chef-dirigent van De Nationale Opera en het Nederlands Philharmonisch Orkest, was begin deze maand twee weken in Nederland om met zangers uit het nagenoeg werkloze koor van De Nationale Opera een a-capellaprogramma op te nemen. Op 20 december zal het resultaat, met muziek van onder anderen Barber, Rachmaninoff, Britten en Poulenc, online verschijnen. Interessant wordt het zeker, want het koor zingt hier in de verste verte geen operarepertoire. Een ander last-minute opgezet plan: een uitvoering van de Petite Messe Solennelle van Rossini onder leiding van Andrea Battistoni, de dirigent die eigenlijk voor Aida was ingehuurd. Het wordt een online concert in januari, met onder anderen Ying Fang; Suzanna in Le nozze en eigenlijk Poppea in Agrippina.

Met die plannen zitten ze bij DNO wel aardig aan hun taks, tempert hoofd artistieke zaken Damià Carbonell Nicolau verdere verwachtingen. „Al die online-plannen zijn leuk, maar er komt plots wel veel druk te liggen op de audiovisuele afdeling. We moeten ze niet overvragen.”

Over de nieuwe seizoensafsluiting doet De Lint nog geheimzinnig. Berlioz’ La damnation de Faust met het Koninklijk Concertgebouworkest is geschrapt, maar ze wil het KCO wel alsnog groots inzetten. Carbonell Nicolau: „Het idee is nu om de orkestbak te verhogen zodat het podium een stuk groter wordt. Omdat orkesten een ontheffing hebben van de maximaal toegestane 30 mensen in een ruimte, zouden we het hele orkest in anderhalvemeteropstelling achter op het podium kwijt kunnen. De zangers zingen/spelen dan voor op het podium.”

Als iets duidelijk is, is het dat er tot op het laatste moment niets duidelijk is

Het blijft een voornemen. Als iets duidelijk is, is het dat er tot op het laatste moment niets duidelijk is. Toch is die onzekerheid voor Carbonell Nicolau geen schrikbeeld meer, zoals tijdens de eerste golf. „We zijn gewend seizoenen jaren vooruit te plannen. Dat voelt veilig, maar daarin staat nooit een deur op een kier voor actualiteit. Faust [Working Title], de in enkele weken uit de grond gestampte alternatieve seizoensopening van dit jaar, had normaal nooit gemaakt kunnen worden. Ik geef toe dat ik daar best twijfels over had. Waarom moesten we per se het seizoen openen op 5 september? Waarom geven we ze niet wat meer tijd, dacht ik. Maar Sophie hield voet bij stuk. Gelukkig, want het werkte. Als alles weer normaal is, wil ik altijd ruimte openhouden voor dit soort spontaniteit.”