Discussie over een Duitse dodenakker in Limburg

Bij het vroegere Stalingrad hebben op één plek nog meer Duitse militairen hun laatste rustplaats gekregen, maar in het Limburgse Ysselsteyn ligt – het qua oppervlakte – grootste Duitse oorlogskerkhof ter wereld. Grijze kruizen zover het oog reikt. Zo’n 32.000 doden, op 28 hectare Peelgrond. „Heel veel”, beaamt Sjoerd Ewals, coördinator jeugd en educatie op de begraafplaats. „Maar bedenk daarbij dat dit het aantal doden is dat tijdens de Tweede Wereldoorlog op een gemiddelde dag viel.”

Donderdag ontstond beroering door een foto die Carrera Neefs, gemeenteraadslid van Vlaams Belang in het Belgische Wuustwezel, op haar Instagram plaatste. Gekleed in een Dirndl legt ze bloemen bij het graf van Wim Heubel, de broer van de weduwe Rost van Tonningen. Heubel was een SS’er die vocht in Rusland en omkwam bij Elst in gevecht met Canadese bevrijders. „Ik ben geen ontkenner, maar vergeet ook deze mensen niet”, schreef Neefs bij haar post.

Komende zondag zou hier een plechtigheid plaatsvinden vanwege Volkstrauertag (‘Volksrouwdag’), de dag waarop Duitsland alle slachtoffers herdenkt van oorlogen en gewelddadige onderdrukking. Die kan niet doorgaan vanwege corona. Nu staat er vanaf zondagmiddag een ‘digitale herdenking’ met toespraken en beelden op YouTube.

Arthur Graaff van de Antifascistische oud-verzetsstrijders Nederland/Bond van antifascisten noemt het geen herdenking maar „een eerbetoon” vanwege de kransleggingen en aanwezige overheidsfunctionarissen en militairen uit Nederland en Duitsland. „Op een enkeling na liggen in Ysselsteyn geen slachtoffers, maar daders. Niet alleen SS’ers zwoeren een eed van trouw aan Hitler, ook de soldaten. Zelfs de koks en magazijnbedienden waren medeplichtig aan de Holocaust.”

Stoppen met de plechtigheid

Met een petitie riep Graaff, zelf zoon van een oud-verzetsstrijder, op te stoppen met de plechtigheid in Ysselstein. Hij is tevreden met de actie: „278 handtekeningen is niet veel voor een petitie. Maar het zijn wel ondertekenaars die ertoe doen.”

Een van hen is opperrabbijn Binyomin Jacobs, die vorige maand in een column in het Nieuw Israëlitisch Weekblad de begraafplaats omschreef als „een verzamelbak van SS-tuig, Nederlandse SD’ers, collaborateurs (…) en ook nog ‘gewone’ Duitse soldaten. Ook de persoon die Anne Frank en haar familie op transport liet stellen, ligt daar begraven.” Jacobs noemt het „smakeloos” om „eer te betonen” aan hen.

Eddo Verdoner, voorzitter van het Centraal Joods Overleg (CJO), kaartte de zaak tot tweemaal toe aan bij de Duitse ambassadeur in Nederland. Zijn bezwaar richt zich niet op de begraafplaats zelf. „Elke dode heeft familie, ongeacht de aangehangen ideologie en de gepleegde misdaden. Mensen moeten het graf van vader of broer kunnen bezoeken. Dat is aan individuen. Zo gauw het collectieve plechtigheden worden, krijgt het iets vergoelijkend.”

Polderen

De Duitse ambassadeur in Nederland laat via zijn woordvoerder weten dat hij zondag meedoet aan de online plechtigheid en een toespraak zal houden. Hij wil daarna wel op „een Nederlandse poldermanier” verder praten met het CJO over een vorm voor de herdenking die niemand kwetst.

Verdoner heeft ook moeite met het recent gebouwde herdenkingscentrum. „Daar gaan schoolklassen langs. Als je met beperkte tijd aandacht besteedt aan oorlog en Holocaust moet Ysselsteyn niet de bezoekplek van een klas zijn.”

Volgens Graaff heeft men op de begraafplaats de neiging vooral zo onschuldig mogelijke slachtoffers uit te lichten. Hij deed onlangs ook aangifte tegen het Vrijheid DOEboek dat de begraafplaats in samenwerking met een aantal Nederlandse en Duitse gemeentes in de omgeving. „Het woord ‘Holocaust’, de zes miljoen joodse slachtoffers, komt er niet in voor. Dat is secundair antisemitisme.”

Ewals begrijpt de emoties die de begraafplaats oproept: „Zeker als je bedenkt dat veel joodse nabestaanden niet eens een graf hebben om naartoe te gaan. Wanneer we hier vertellen jonge jongens, die aan het einde van de oorlog mee moesten vechten, laten we niet onvermeld dat ze door jarenlange hersenspoeling vaak veel fanatieker waren. Als wordt gesuggereerd dat we hier de Holocaust ontkennen, raakt me dat. Het DOEboek vermeldt de jodenvervolging wel, maar vermijdt het woord Holocaust vanwege de jonge doelgroep. De ophef nu is vooral het gevolg van de kruistocht van Arthur Graaff, die mensen maar blijft bestoken.”

In normale jaren trekt de begraafplaats in Ysselsteyn zo’n 25.000 tot 30.000 bezoekers. De herdenking van 75 jaar bevrijding en minder buitenlandse vakanties door Nederlanders zorgden in 2020 voor veel meer belangstelling. Ewals verwacht uit te komen op veertig- tot vijftigduizend belangstellenden.

Uitstel geplande opening

De geplande opening van het herdenkingscentrum is vanwege de pandemie uitgesteld. De noodzaak van het bieden van context wordt volgens Ewals steeds groter: „Vroeger kwamen hier vooral Duitse familieleden, nu zijn het steeds meer andere belangstellenden. De direct betrokken sterven uit. De oorlog wordt in toenemende mate geschiedenis. Dat vergt ook meer uitleg. We dringen geen oordeel op, maar wie hier weggaat, is wel doordrongen van de verschrikkingen van oorlog en fascisme. Dat het nooit meer mag gebeuren.”

Lees ook: 75 jaar vrijheid: hoe om te gaan met erfgoed dat blijft schuren?

Tussen alle bezoekers kunnen af en toe mensen met bedenkelijke ideeën opduiken. Ewals: „Vroeger kwam de weduwe Rost van Tonningen hier af en toe naar het graf van haar broer. Nu is het vooral opletten rond bepaalde data, bijvoorbeeld de geboorte- en sterfdag van Adolf Hitler. Camera’s houden hier alles in de gaten. En we hebben contact met de politie en de AIVD, die ons af en toe waarschuwt voor mogelijk ongewenst bezoek met vlaggen en symbolen. Optreden tegen bloemen leggen is moeilijker.”

Graaff wil van de begraafplaats in Ysselsteyn af: „Dertigduizend graven laten ruimen, is helaas te veel werk. Maar een drie kilometer lange aardewal om het terrein heen en het gebied teruggeven aan de natuur moet wel kunnen. Het is mooi geweest.”