‘Een populist kan een nederlaag bij de verkiezingen niet accepteren’

Hij accepteert de uitslag van de verkiezingen niet. Hij weigert de winnaar medewerking te verlenen voor een soepele machtsoverdracht. In wat een ‘beslissingsluwe’ periode hoort te zijn, ontslaat en benoemt hij ministers en medewerkers op sleutelposities op Defensie en bij de inlichtingendiensten. In de Verenigde Staten en daarbuiten lijkt iedereen ademloos toe te kijken naar het gedrag dat verkiezingsverliezer Donald Trump tentoonspreidt.

In 2016 deed The Economist iets buitengewoons: het waardeerde de VS af op zijn jaarlijkse ranglijst van democratieën. Sindsdien staat het land dat zichzelf graag betitelt als the greatest democracy ter wereld in het rijtje van de ‘gebutste democratieën’, samen met landen als Brazilië, Polen en Mongolië. Trumps handelwijze sinds de verkiezingen geeft nu voeding aan de vrees dat de VS op het punt staan verder af te glijden op die ranglijst, naar de ‘hybride’ of zelfs ‘autoritaire’ regimes.

Een paar dagen geleden verzond de Amerikaanse historicus Timothy Snyder, hoogleraar aan Yale en in Nederland vooral bekend door zijn boek Bloodlands (2010) en het essay On Tyranny (2017), een reeks bezorgde tweets. „Democratie wordt eerder van binnenuit dan van buitenaf buiten werking gesteld”, schreef hij. „De aanleiding wordt vaak gevormd door verkiezingen. En het mechanisme om de democratie buiten werking te stellen is vaak een verzonnen noodtoestand, de claim dat binnenlandse vijanden bezig zijn iets schandaligs te doen.”

Zijn conclusie: „Wat Donald Trump probeert te doen, heeft een naam: staatsgreep. Het mag er slecht georganiseerd uitzien, dat wil niet zeggen dat het vanzelf zal mislukken. We moeten ervoor zorgen dat het mislukt. Staatsgrepen moeten snel worden neergeslagen, anders gebeurt dat helemaal niet.”

Wantrouwen zaaien

Terwijl de Democraat Joe Biden stug voortgaat zich voor te bereiden op het presidentschap dat hij volgens de Amerikaanse media heeft veroverd, blijft Trump wantrouwen zaaien over het eerlijke verloop van de verkiezingen. Hij speelt het geheel volgens het draaiboek dat de Britse historicus Richard Evans in juni dit jaar naliep in zijn lezing over de vraag of populisme een bedreiging is voor de democratie. „Als een populist de verkiezingen verliest, moet het wel komen doordat de andere kant vals heeft gespeeld”, zei Evans. „Een populist kan niet accepteren dat het resultaat niet in zijn voordeel is.” Dat komt volgens Evans doordat de populist het land en het volk vereenzelvigt met zichzelf. Hij trok een vergelijking met Hitler, al zei hij er wel bij dat Hitler niet alleen een populist was, en dat populisten in andere opzichten helemaal niet op Hitler lijken.

Lees ook: Autocraten hebben liever Trump dan Biden

Snyder zegt dat het besluit van een tiran om niet op te stappen voortkomt uit „de vrees voor vervolging en armoede”. Dat gold bijvoorbeeld in Suriname voor Desi Bouterse en het lijkt helemaal toegesneden op de situatie van Trump. Het openbaar ministerie heeft nog verschillende strafonderzoeken tegen hem lopen. En The New York Times onthulde enkele maanden geleden dat de oud-zakenman voor ruim 400 miljoen in het krijt staat bij schuldeisers.

Tegenover de sombere waarschuwingen van Snyder staan de bezweringen van een politicoloog als de Duits-Amerikaanse universitair hoofddocent Yascha Mounk van de Johns Hopkins Universiteit, in Washington. Hij schrijft, ook op Twitter: „We zijn niet dicht bij een coup. In landen die zich tegenover een president gesteld zien die niet wil aftreden ondanks verlies in het stembureau, is de kernvraag of de ‘softliners’ binnen het regime afstand van hem nemen.”

Daarbij wijst Mounk op een opiniestuk van een erkende hardliner, Karl Rove, een zeer ervaren politiek adviseur van Republikeinse presidenten, onder wie Trump. „Genoeg kiezers verlangden verandering”, schrijft Rove. En hoewel hij stelt dat Trump het volste recht heeft om via juridische weg te onderzoeken of ongeldige stemmen hebben bijgedragen aan Bidens overwinning, ziet het er volgens hem niet uit „alsof de inspanningen van de president ook maar één enkele staat van Bidens kant naar zijn kant kunnen overbrengen, en zeker niet genoeg stemmen opleveren om de hele uitslag te veranderen”.

Voor Yascha Mounk is het de bevestiging van wat hij eerder schreef: „De laatste dagen en weken hebben nog eens laten zien dat Trump een autoritaire populist is, die niets liever wil dan de democratie onttakelen om aan de macht te blijven. Goddank hebben we er ook weer van kunnen leren hoe slecht Trump eigenlijk is in het autoritaire-populist-zijn.”