Rotterdam-West kan ook zónder warmtenet van het gas af, volgens een alternatief plan

Heel eenvoudig probeerde projectmanager Arnoud Offerhaus het vorig jaar uit te leggen, op een ouderavond van de Dakparkschool in Rotterdam. Helaas kwam zijn verhaal over samen zonnepanelen voor het schooldak kopen, samen de wijk Bospolder-Tussendijken groener maken, niet echt binnen.

Er komt in de wijk stadsverwarming met industriële restwarmte uit de haven, aangelegd door de gemeente, energieleverancier Eneco en woningcorporatie Havensteder. Los daarvan kunnen alle ouders en andere wijkbewoners zélf groene stroom gaan opwekken via de zonnepanelen op de school, vertelde Offerhaus van adviesbureau Movimento.

Ze kunnen mede-eigenaar van die panelen worden als lid van de Delfshaven Energie Coöperatie. Dat is géén woningcorporatie, maar een bewonersclub die duurzame energie toegankelijk wil maken. De zonne-energie wordt verkocht aan een energieleverancier. Van de opbrengst en subsidie worden de panelen betaald en gaat een deel naar de ouders. Ze leggen eenmalig tien euro in en verdienen jaarlijks veertig à vijftig euro.

„In de pauze hoorde ik via via dat veel ouders het niet begrepen hadden, omdat ze de Nederlandse taal niet machtig zijn”, vertelt Offerhaus . „Een andere vader of moeder vatte het plan dan voor ze samen, maar in die vertaalslag gaat veel mis.”

Multiculturele wijk

De basisschool in de multiculturele wijk heeft twee ‘schakelklassen’ met kinderen die rechtstreeks uit het buitenland komen, vertelt directeur Marja Damman op het grote schoolplein. „Uit Curaçao, Marokko, Turkije, Bulgarije, Mongolië, Egypte en Kaapverdië. Hun ouders zijn helemaal nog niet bezig met groene energie. Die komen hier in Nederland en denken: hoe krijg ik een dak boven mijn hoofd en alles financieel geregeld?”

Volgend jaar moeten de zonnepanelen komen op de Dakparkschool, vernoemd naar het naastgelegen park bovenop een lange winkelboulevard. Een stuk of 250 panelen, die stroom voor honderd huishoudens kunnen opwekken. Het geld (90.000 euro) wordt geleend bij de BNG Bank en de gemeente staat garant. Als 240 ouders en wijkbewoners meedoen, kan het project van start gaan.

Lees ook Het vergroenen van deze Rotterdamse wijk is een gevecht om de ondergrond

„Samen met de woningcorporatie willen we kijken of buurtbewoners mee willen doen”, zegt Offerhaus. „Veel sociale huurders denken alleen ‘ik heb geen eigen dak’, of ‘ik mag er toch geen zonnepanelen op’. En het vertrouwen in woningcorporaties is niet altijd even groot. Terwijl dit project juist bedoeld is om de kloof tussen arm en rijk iets kleiner te maken. Als mensen meedoen, krijg je meer sociale binding en uitwisseling. Het kan de wijk stimuleren meer stappen in de energietransitie te zetten.”

Alternatief actieplan

De Dakparkschool laat zien dat de energietransitie ook anders kan, zeggen ze bij de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR). De instelling zit aan de andere kant van het Dakpark, in een stadshavengebied met creatieve ondernemers in oude loodsen. De IABR doet onafhankelijk onderzoek naar internationale stedelijke vraagstukken en houdt om de twee jaar een manifestatie.

Sinds 2017 doet de IABR onderzoek naar de energietransitie in Bospolder-Tussendijken. Het gaat om alternatieven voor de stadsverwarming met restwarmte van afvalverbrander AVR. De gemeente wil dat de aanleg van dit warmtenet banen, opleidingen, minder armoede en „community building” in de wijk oplevert.

De IABR onderzoekt óók hoe de energietransitie de wijk kan verbeteren, maar met andere energiebronnen en op een andere manier. Hoe kunnen bewoners als mede-eigenaren van de energieproductie zeggenschap krijgen? Zijn er sociale netwerken om het milieubewustzijn te vergroten? Waar kan meer groen komen voor waterafvoer en verkoeling in de zomer?

Met zon- en windenergie alleen zou Bospolder- Tussendijken het nooit redden

„Het is geen wetenschappelijk, maar ontwerpend onderzoek”, zegt IABR-directeur George Brugmans (68) in zijn kantoor tussen de havens. „Waarbij we de energiesystemen en de kosten wel door deskundigen laten doorrekenen.”

Een actieplan van het IABR is vanaf 20 november te zien op een tentoonstelling over Bospolder-Tussendijken: ENERGIE, VAN WIE?. „Helemaal CO₂-neutraal wordt de wijk niet in onze vier scenario’s”, vertelt medecurator Eva Pfannes. „Bospolder-Tussendijken zou wel aardgasvrij kunnen worden en geheel op stroom kunnen draaien: all electric.”

Het meest uitgewerkte scenario is gebaseerd op twee technieken, aangevuld met zonnepanelen en woningisolatie. De eerste techniek is warmte- en koude-opslag, waarbij je zomerhitte gebruikt om grondwater te verwarmen, dat opslaat en ’s winters oppompt. De tweede is aquathermie, waarbij warmte en kou uit de Delfshavense Schie worden gehaald, het kanaal dat langs de wijk loopt.

In dit scenario zou zowel de energievraag als de CO₂-uitstoot in de wijk met 60 procent verminderen, zegt de IABR. Om van die overige 40 procent uitstoot af te komen, zouden efficiënte elektriciteitscentrales (warmtekrachtcentrales) kunnen worden gebruikt. Het idee is die technieken te verbinden in één intelligent wijknetwerk. Bewoners kunnen daar mede-eigenaar van worden via een coöperatie, net als bij de Dakparkschool.

Brugmans: „In Purmerend en op andere plekken loopt de aanleg van warmtenetten al vast in de planning of op financiering. Het gaat erom de vaste routine in de energietransitie te doorbreken. We zullen meerdere energiesystemen moeten uitproberen, ook in samenhang, om te kijken wat het beste werkt. Voor het berekenen van de kosten en baten moet je ook de sociaal-maatschappelijke en ecologische opbrengst meetellen.”

Roerig jaar

Voor de IABR zelf is het een roerig jaar. De Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur, een adviesorgaan van het college van B en W, vindt de biënnale als „cultureel podium” niet zichtbaar genoeg en adviseerde in juni de gemeentelijke subsidie stop te zetten. Brugmans kwam online met een felle reactie op dit advies.

„Wat ís zichtbaarheid in de cultuur?”, zegt hij nu. „Zoveel mogelijk kaartjes verkopen? Of oplossingen ontwerpen voor een hele wijk Rotterdammers?”

Het college nam het advies niet over, maar wil de subsidie verlagen van 4,3 naar 1,5 ton. Dat is een klein deel van de totale kosten van de tweejaarlijkse manifestaties (4 à 5 miljoen euro) van de IABR. De instelling krijgt ook rijkssubsidie (advies 6 ton) en andere bijdragen, zoals van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. Naar aanleiding van de discussie met de gemeente beraadt de IABR zich nu op haar positie, zegt Brugmans.

Wat de gemeente uiteindelijk gaat doen met het IABR-onderzoek in Bospolder-Tussendijken, zal moeten blijken. „De gemeente laat zich graag inspireren en uitdagen om vanuit nieuwe invalshoeken te kijken naar het werk wat ze doet”, reageert een woordvoerder per mail.

Stadsverwarming is in Bospolder-Tussendijken de goedkoopste en makkelijkste oplossing, zegt de gemeente zelf na onderzoek. Eneco heeft sowieso een contract om tot 2041 restwarmte op de Noordoever van Rotterdam te leveren.

Lees ook deze reportage: Het ‘Wilde Westen’ van Rotterdam moet straks klimaatneutraal wokken

Eilandjeswijk

De eerste stap in de energietransitie is bewoners informeren en betrekken, zeggen de IABR-onderzoekers. Dat is lastig in een wijk als Bospolder-Tussendijken (ongeveer 14.000 inwoners) met veel nationaliteiten en lager opgeleiden.

Het is een ‘eilandjeswijk’ met veel etnische, culturele, religieuze en bewonersnetwerken. Er zijn zo’n tachtig verschillende organisaties, los van de 177 verenigingen van huiseigenaren (VVE’s), leverde een antropologische verkenning van de IABR vorig jaar op. Brugmans: „Als je die netwerken kunt bereiken, kunnen ze ‘mededragers’ van de energietransitie worden in een wijk.”

De volgende stap is ‘eigenaarschap’, zegt architect Thijs van Spaandonk, medecurator van de expositie. Bewoners zijn dan niet alleen meer consumenten, maar ook producenten van duurzame energie, zoals bij de Dakparkschool. Zon en wind zijn van iedereen, dus waarom niet ook de energie die ze leveren, redeneren ze bij de IABR.

„Bij de businesscase voor het warmtenet wordt nu óver de wijk onderhandeld”, zegt Van Spaandonk. „Bewoners hebben geen zeggenschap over een energiesysteem in private handen. Mitsubishi, de eigenaar van Eneco, zit in Japan. Wat heeft zo’n moederbedrijf met de leefbaarheid in een Rotterdamse wijk?”

De IABR heeft de wijk in kaart gebracht om te kijken welke lokale hoge- en lagetemperatuurbronnen genoeg energie kunnen leveren. Bospolder-Tussendijken is een dichtbevolkte stadswijk met veel oude panden en ruim 60 procent sociale huurwoningen. Het energieverbruik bestaat nu voor driekwart uit gas en voor een kwart uit elektriciteit.

Lees het artikel Deze Rotterdamse wijk verduurzaamt, vóór en dóór bewoners

Met zon- en windenergie alleen zou Bospolder-Tussendijken het nooit redden. Zonnepanelen op alle geschikte daken in de wijk zouden maximaal 14,6 gigawattuur kunnen opleveren: 28 procent van de huidige elektriciteitsvraag. Van Spaandonk: „Grote windturbines zijn niet haalbaar in zo’n stadswijk. Je krijgt geluidsoverlast en – het gebeurt zelden – stel dat een wiek afbreekt.”

In ieder toekomstscenario, ook bij het warmtenet, zal veel energiebesparing moeten komen van woningisolatie. „Daarmee kun je op wijkniveau al gemakkelijk 30 tot 40 procent energie besparen”, zegt Van Spaandonk.

Een oude stadswijk als Bospolder-Tussendijken is energetisch wel complex. Geïsoleerde nieuwbouw kun je met ‘lagetemperatuurverwarming’ (35 tot 55 graden) warm krijgen, zoals met warmte- en koudeopslag en aquathermie. Maar om panden uit 1890 kun je geen isolatieschil plaatsen, en er zijn ook geen spouwmuren om te vullen. Zulke panden hebben een hogetemperatuurverwarming (70 tot 80 graden) nodig, zoals cv-ketels of een warmtenet leveren.

In het IABR-scenario met warmte- en koudeopslag en aquathermie zou het lagetemperatuurwater voor gebruik verder opgewarmd kunnen worden met elektrische warmtepompen, zegt curator Pfannes. Dat kost wel stroom, die dan grotendeels van het stroomnet moet komen, plus van zonnepanelen in de wijk.

Vergelijking

Wat kost het IABR-scenario in vergelijking met het warmtenet dat de gemeente wil aanleggen? Die vraag ligt voor de hand, maar de vergelijking is niet goed te maken, zeggen beide partijen. Zo gaat de IABR uit van lagetemperatuurverwarming en duurdere isolatie, het warmtenet van hogetemperatuurverwarming.

De IABR heeft de kosten wel doorgerekend, bij een aflossingstermijn van dertig jaar en voor 8.100 adressen. De aanleg van een wijknetwerk met warmte- en koudeopslag en aquathermie zou ongeveer 82 miljoen euro kosten. Het aanbrengen van zonnepanelen in de wijk kost 102 miljoen euro, isolatie en installatie van nieuwe radiatoren in woningen nog eens 186 miljoen euro.

De kosten van het warmtenet in Bospolder-Tussendijken zijn nog niet bekendgemaakt. In de buurt Heindijk in Rotterdam-Zuid kost één woningaansluiting 15.000 euro. Losjes berekend kom je met 8.100 adressen uit op 120 miljoen euro, maar iedere wijk is anders. In Bospolder-Tussendijken wordt het warmtenet bovendien in fases aangelegd, waarbij de kosten met de tijd veranderen.

„De keuze is niet zwart-wit”, zegt IABR-directeur Brugmans. „Wij willen alleen methodologie en bewijs aanleveren dat de energietransitie ook anders kan. Er zijn vijfduizend wijken in heel Nederland die elk op hun eigen manier van het gas af moeten. Voor we miljarden in nieuwe infrastructuur steken, is het goed om te bedenken dat we dat maar één keer kunnen doen: goed of fout.”