VS staan voor een ongekende stresstest van hun democratie

Rosa Brooks zat vorig najaar bij een groot diner in Washington toen het gesprek op de verkiezingen kwam. „Wat zou er gebeuren als Trump verliest, maar weigert te vertrekken?”, zei ze nogal achteloos. Disgenoten van Brooks, hoogleraar constitutioneel en internationaal recht en nationale veiligheid aan de Georgetown Universiteit, reageerden laconiek. Een van hen, een federale rechter, zei onmiddellijk: „Oh, nee, het leger zou dat nooit laten gebeuren.” De ander, consultant bij een groot bedrijf, wist zeker dat de Secret Service zou ingrijpen.

Brooks bleef met vragen zitten, vertelde ze deze zomer tegen WBUR, de publieke radiozender van Boston. „Hoezo zou het leger dat niet laten gebeuren? Het riep bij mij een beeld op van de verenigde chefs van staven die met bazooka’s de Potomac oversteken, naar het Witte Huis. Ik zag dat niet gebeuren. En zelfs al zou het gebeuren: het zou er niet fraai uitzien.”

Ruim twee eeuwen kenden de VS een vreedzame machtsoverdracht van de ene op de andere president. Dit is te danken aan wettelijke kaders, maar óók aan gebruiken en ongeschreven regels. En die zijn weinig waard als een of beide kampen de stembusgang of -uitslag in twijfel trekken, zoals Trump dit jaar al op voorhand doet. In het overspannen jaar 2020, waarin de VS al getroffen werden door een pandemie, een recessie en een protestgolf tegen racisme en politiegeweld, sluimert zodoende ook een constitutionele crisis.

Lees ook Voor de Republikeinen zijn rechters een politieke reddingsboot

De Amerikaanse democratie staat, kortom, aan de vooravond van een ongekende stresstest. En om te zien hoe ze deze zal doorstaan, besloot Brooks het Transition Integrity Project (TIP) op te richten samen met kolonel b.d. Lawrence Wilkerson, een top-Republikein en oud-stafchef van Buitenlandminister Colin Powell. Als oud-militair kwam hij met het idee om deze zomer tientallen experts vier dagen lang zogenaamde ‘war games’ te laten spelen, vertelt Wilkerson per telefoon uit Virginia – al noemt hij het zelf liever ‘simulaties’. In het leger worden dit soort ‘spellen’ gedaan om te anticiperen op onvoorziene scenario’s.

Tussen de verkiezingen en de inauguratie van de president, om twaalf uur ’s middags op 20 januari, zitten 78 dagen. „Met de simulaties wilden we inzicht krijgen in wat er in de tussentijd allemaal kan gebeuren.” Daarvoor werd een zogenoemd matrixspel opgetuigd waarbij deelnemers zijn verdeeld in teams. „Het Trump-team werd gespeeld door Republikeinse partijleden, en best wel hoge: oud-stafchefs, oud-Congresleden, oud-kabinetsleden. Bij de Democraten bestond het Biden-team uit dezelfde soort figuren. En dan waren er nog mensen die de gerechtshoven, het Congres en de media speelden.”

Elk team mocht steeds een zet doen, waarna een tegenzet volgde en een tegen-tegenzet. Zoals: u bent de juridisch adviseur van de Biden-campagne, waar spant u als eerste een rechtszaak aan? Of: u bent president Trump, bent u bereid uw verlies te erkennen als u de garantie krijgt dat u niet de gevangenis in hoeft?

Bij een impasse lieten ze de computer een twaalfzijdige dobbelsteen gooien om de doorslag te geven. „Zo verkenden we van meerdere scenario’s het verloop. Het leverde een schokkend beeld op. Eigenlijk liep geen enkel scenario fraai af. Bij sommige was zelfs sprake van geweld.”

Intimidatieretoriek

Net als in 2016 weigert Trump zich ook dit jaar bij voorbaat neer te leggen bij de uitslag. Hij zaait twijfel over de betrouwbaarheid van de stembusgang, zeker nu die wegens corona voor een deel via poststemmen verloopt. Hij heeft aanhangers opgeroepen een ‘leger’ van verkiezingswaarnemers te vormen en gezegd dat sheriffs gaan patrouilleren bij stembureaus. Een ultrarechtse militie als de Proud Boys heeft hij gezegd „klaar te staan”. De war games-spelers zijn er niet gerust op dat dit achteraf slechts retoriek zal blijken te zijn, bedoeld om kiezers te intimideren.

Ze stelden vier hoofdscenario’s op:

1. Een onduidelijke uitslag op verkiezingsdag, die steeds meer naar een zege voor Biden neigt naarmate er meer biljetten geteld worden.

2. Duidelijke winst voor Biden op basis van de popular vote (het totaal aantal uitgebrachte stemmen) en het college van kiesmannen (die daadwerkelijk de president kiezen).

3. Nipte winst voor Trump in het kiescollege met een verlies van 5 procentpunt in de popular vote (in 2016 was zijn achterstand op Hillary Clinton 3 procentpunt).

4. Nipte winst voor Biden via het college van kiesmannen én de popular vote.

Eigenlijk liep alleen scenario 2 enigszins goed af: hierin verliet Trump na langdurig verzet uiteindelijk vrijwillig het Witte Huis. Wilkerson: „Maar in dit scenario liet Trump wel het Witte Huis plunderen en vloog met zijn regering en de hele Secret Service de wereld over van het ene naar het andere Trump-hotel.” In één simulatie gaf Trump pas vrijwillig op nadat Biden hem een ‘blanco pardon’ toezegde.

In de scenario’s 1, 3 en 4 mondden de elf weken tussen de dag van de verkiezingen en de inauguratie uit in een diepe constitutionele crisis. Bij scenario 1 (sluipende winst voor Biden) zou Trump het stemmen laten stilleggen – en hard ingrijpen bij protest hiertegen. Net als afgelopen zomer zou hij federale ordetroepen inzetten tegen burgers.

Ook scenario 3 was brisant. Biden verliest dan, maar met miljoenen stemmen meer. Links Amerika zou massaal de straat opgaan tegen dit ‘onrecht’ en ‘waken’ houden voor de democratie. „Dan gaat dus niet alleen rechts de straat op – met wapens, wat al eng is – maar ook links”, zegt Wilkerson. „Wij voorzagen tientallen miljoenen linkse betogers in de grote steden. Dat kan weer groepen aantrekken als de Proud Boys, neonazi’s en white supremacists.” Ook zagen de experts een risico dat Californië en andere progressieve staten zouden dreigen met afscheiding.

Dat Trump dit jaar zeker niet geneigd zal zijn tot een snelle concessietoespraak, komt ook doordat hij anders dan in 2016 een levensgroot voordeel heeft: de macht. De Democraten kunnen daar alleen straatprotesten en rechtszaken tegenover stellen. Zo kan een wekenlange chaotische impasse ontstaan voordat alle staten op 14 december kiesmannen gaan toewijzen. En dan kan het pas echt gevaarlijk worden.

Dissidente kiesmannen

Een van de juridische lacunes die de war games-deelnemers ontdekten, betreft het toewijzen van die kiesmannen. Dat is een taak van deelstaatvertegenwoordigers, die hierbij in principe de popular vote moeten volgen. Maar ze kunnen hier onder voorwaarden van afwijken, bijvoorbeeld bij twijfel over het eerlijk verloop van de verkiezingen. Met dat argument zouden Republikeinen hun meerderheid in het Huis en de Senaat van deelstaten kunnen aanwenden om Biden geen kiesmannen te gunnen. En toch kiesmannen te sturen die op Trump stemmen.

Als dit gebeurt, betreden de VS nieuw terrein, bleek in de simulaties. Dissidente kiesmannen zijn in het verleden maar een paar keer voorgekomen. Bovendien controleren de Republikeinen in swing states als Pennsylvania, North Carolina, Wisconsin en Michigan wel de volksvertegenwoordiging maar niet het gouverneurschap. De Democratische gouverneur zou een eigen lijst met kiesmannen kunnen opstellen. Dan zou de chaos compleet zijn.

Bidens achterban zou hem wegzetten als verrader als hij niet tot het bittere einde doorvecht

Ondanks alle machinaties en vuil spel, zijn Amerikaanse verkiezingen altijd met een zeker fatsoen uitgevochten, stelt Wilkerson. Nu is de verdeeldheid volgens sommige war games-deelnemers vergelijkbaar met die rond de stembusgang van 1860, de laatste voor de Burgeroorlog. Wilkerson: „In 2000 legde Al Gore zich in het landsbelang neer bij de uitspraak van het Hooggerechtshof over de verkiezingsuitslag in Florida ten gunste van Bush. Nixon begon in 1960 niet over de grote ongeregeldheden bij het stemmen in Chicago.” Zoiets zou Biden nu niet kunnen doen: zijn achterban zou hem wegzetten als verrader als hij niet tot het bittere einde doorvecht. „Het strijden als een heer, fatsoen, presidentieel protocol: het is allemaal nietig verklaard door één enkele president.”

In de simulaties verplaatste de strijd zich ook naar het Congres. Op 3 januari treden het nieuwgekozen Huis van Afgevaardigden en de Senaat aan, die drie dagen later in een gemeenschappelijke sessie bijeen moeten komen om de kiesmannen te tellen en officieel de president elect te kiezen. In één scenario staken de stemmen. Waarschijnlijker is dat er wel een besluit valt, maar dat de verliezende kandidaat nog niet opgeeft. Met slechts twee weken tot de inauguratiedag, bestaat de kans dat dan twee presidenten komen opdagen om beëdigd te worden.

Om dit soort situaties te voorkomen, is er de zogeheten Electoral Count Act uit 1887. Die werd ingevoerd nadat de verkiezingen van 1876, een van de eerste na de Burgeroorlog, waren uitgelopen op een dispuut tussen Democraten en Republikeinen. De wet regelt de rol die Senaat en Huis spelen als staten conflicterende kiesmannen sturen, maar is sindsdien nooit echt getest. Juristen en academici stellen dat de wet de chaos eerder zal vergroten omdat ze kan botsen met de grondwet.

Hoewel Wilkerson erkent dat de grondwet enkele hiaten heeft, denkt hij niet dat Amerikanen er te zeer op vertrouwen. „Het is eerder andersom: er zijn nu Amerikanen die van de grondwet af willen. Er is een kleine, maar machtige minderheid die alleen maar geïnteresseerd is in macht voor de rijken, de blanken en vooral de witte man. Díé Amerikanen hebben de grondwet opgeschort. Met de president voorop.”

Burgeroorlogscenario’s

Bij een impasse in het Congres kan een rol opdoemen voor het Hooggerechtshof. Dat heeft sinds de benoeming van Amy Coney Barrett, eind oktober, een stevige conservatieve meerderheid. Trump heeft eerder gezegd dat het erg belangrijk is dat „we daar negen rechters hebben”.

Die uitspraak laat al zien hoe zeer de zittende machthebber doorgaans in het voordeel is bij een verkiezingsdispuut. Wilkerson: „De zittende president trekt aan alle teugels van federale macht. De grenswacht en het ministerie van Binnenlandse Veiligheid, dat contractanten kan inhuren en in uniform kan steken, Justitie, de strijdkrachten.”

Wilkerson meent dat de strijdkrachten in hun barakken moeten blijven. De kolonel b.d. voorziet anders een scheuring tussen „de lagere rangen waar je best wat Trump-aanhangers hebt en de hogere waar er juist heel weinig zijn”.

Sinds de simulaties is hij nog bevreesder voor de rol die de Nationale Gardes kunnen opeisen. Deze binnenlandse strijdkrachten bestaan uit reservisten en vallen onder de gouverneurs, die in 31 staten van Republikeinse huize zijn. „In die staten zouden gardisten als semi-professionele milities, want dat zijn het, gemobiliseerd kunnen worden onder het ogenschijnlijke commando van de gouverneur. Of Trump kan ze onder federaal gezag plaatsen.” Als (een deel van) het leger juist het Biden-kamp kiest, kunnen echte militairen tegenover gardisten komen te staan.

Dat deze zomer dit soort burgeroorlogscenario’s zijn verkend, is ontgoochelend. Het toont de „grote problemen” van de VS, zegt Wilkerson. „Je kunt geen democratie hebben of een federale republiek met democratische eigenschappen – wat wij eigenlijk zijn – met een gespleten electoraat. Dan is er geen compromis meer mogelijk, je kan de ene helft niet overtuigen dat de andere helft soms ook gelijk kan hebben. Je vergroot andermans ideologieën uit, andermans beleidsvoorstellen, alles. De ene helft luistert naar Fox, de andere naar MSNBC en CNN. Je bent ervan overtuigd dat de andere helft uit is op de vernietiging van Amerika. We zijn aanbeland op een punt dat we onbestuurbaar dreigen te worden.”